О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

Тормозланиш. Тормозланиш-қўзғалиш жараёнининг акси бўлган процессдир. Тормозланиш жараёнлари ҳам қўзғалиш жараёнлари сингари, иррадиация ва концентрация қонунларига бўйсунади. Бунинг маъноси шуки, тормозланиш жараёни ярим шарларнинг бир неча қисмига ва ҳатто бутун мия пўстига ёйилиши ёки бош мия пўстининг қандайдир биронтагина қисмига туриши (концентрацияланиши) мумкин.
И.П.Павлов тормозланиш жараёнини шартсиз ва шартли тормозланиш деб иккига ажратади.
Шартсиз тормозланиш бош мия пўстидагина бўлиб қолмай, балки нерв системасининг қуйи бўлимларида ҳам бўлади. Шартсиз тормозланиш ташқи тормозланиш ва чегарадан ташқари тормозланиш деган жараёнлар шаклида рўй беради. Шартли рефлекс биронта кучли бегона қўзғовчининг таъсири остида сусайса ёки йўқолиб кетса, буни ташқи тормозланиш дейилади. Масалан, қўнғироқ чалиниши билан итнинг оғзидан сўлак оқади, агар шу вақтда ялт этиб электр ёқилса, итнинг оғзидан сўлак оқмай қолади. Ит электр ёниб турган томонга карайди. Демак, бу ҳол шартли рефлекснинг тормозланганлигини кўрсатади.
Шартли қўзғовчи хаддан ташқари (максимал даражада) кучли таъсир этганда воқе бўладиган тормозланишни чегарадан ташқари тормозланиш дейилади. Масалан, итда товушга жавобан сўлак ажралиш шартли рефлекси пайдо қилинган дейлик; агар товуш кучи хаддан ташқари оширилса, сўлак чиқиши камаяди ва вақтинча тўхтаб ҳам қолади.
Бу ҳол тормозланиш жараёни қўзғалиш жараёнига хаддан ташқари зўр келиши муносабати билан рўй беради ва бош мия пўстининг ҳужайраларини емирилишидан сақлайди.
Шартли тормозланиш ички тормозланиш деб ҳам аталади. Бу тормозланиш муайян шароитда ҳосил бўлади, намоён бўлади ва йўқолади, бундай тормозланиш фақат бош мия пўстига хос процессдир.
И.П.Павлов шартли тормозланишнинг биология жиҳатидан жуда катта аҳамияти борлигини таъкидлайди. Бу тормозланиш «организмнинг теварак-атрофдаги шароитга юқори даражада мосланиши ёки бошқача айтганда, организмнинг ташқи муҳит билан жуда нозик ва аниқ мувозанатланиши» демакдир.
Шартли тормозланиш турларидан бири сўндирувчи тормозланишдир. Шартли қўзғовчи шартсиз қўзғовчи билан «мустаҳкамланмасдан» кўп марта такрорланганда шу хилдаги тормозланиш ҳосил бўлади. Масалан, шартли қўзғовчи – қўнғироқ товуши таъсири билан итнинг оғзидан сўлак оқади, агар шартли қўзғовчи шартсиз қўзғовчи (овқат бериш) билан мустаҳкамланмасдан туриб, бир неча марта такрорланган тақдирда, сўлак ажралиши камая бошлайди ва сўнгра бутунлай тўхтайди. Аммо бу хил тормозланиш шартли рефлекснинг йўқолиши деган гап эмас: сўнган рефлекс бир неча вақтдан кейин ҳеч қандай қўшимча қўзғовчилар бўлмаганда ҳам тикланиши мумкин: шартсиз қўзғовчи билан мустаҳкамланган тақдирда шартли рефлекс жуда осонлик билан тикланади. Сўндирувчи тормозланиш ниҳоятда муҳим механизм бўлиб, кераги бўлмаган боғланишларни йўқотишга ва шу тариқа организм билан муҳит ўртасидаги боғланишларни ўзгартиришга, қайта кўришга чексиз имкон беради.