О. Р. Авезов экстремал вазиятлар психологияси

5.3. Стресснинг инсон организмига таъсири.
Табиат инсон танасини узоқ ва соғлом ҳаёт учун мослаштирадиган катта хавфсизлик чегараси билан мос равишда ташкил этди. Аммо, афсуски, у инсоният мавжудлигини табиий илдизлардан ажратиб турадиган цивилизация ва маданиятнинг келажакдаги ўсишини олдиндан кўра олмайди, бу замонавий инсон учун кўплаб ҳис-туйғуларни ёввойи табиатда ўз-ўзини йўқ қилиш воситасига айлантиради. Қизиғи шундаки, таққослашлар М. Э. Сандомирскийнинг "Стрессдан ҳимоя қилиш" китобида келтирилган бўлиб, бундай ҳис-туйғулар, масалан, ғазаб ёки қўрқув, биологик жиҳатдан оқилона, фойдалидир. Улар танани мушаклардан "сиқиш", жангга кириш ёки қочиб кетиш учун тайёрлайди. Биз илгари кўрган бу пойга механизми узоқ аждодлардан мерос бўлиб, ҳайвонларда ҳам, одамларда ҳам худди шундай ишлайди. Лекин ҳайвон терилари кийган ва тош болта билан қуролланган неандерталга бу механизм душман билан жангда мағлуб бўлишдан ёки қаттиқ йиртқичдан қочишга ёрдам берган бўлса, бизнинг замондошимиз, костюм ва галстук, фақат телефон ва қалам билан қуролланган. Ўз навбатида бу борада бир муаммо яралади, чунки у замонавий жамият ҳаётининг қоидаларига зид келади. Дарҳақиқат, аксарият ҳолларда салбий ҳис-туйғуларга сабаб бўлган суҳбатдошга қарши жисмоний тажовузни кўрсатиш мумкин эмас. Чунки чаққон ва ҳаракатчан оёқлар бугунги муаммоларни ҳал қилишда ёрдам бермайди. Шу билан бирга, офисда столда ўтириб, ёқимсиз, ҳиссий жиҳатдан мазмунли маълумотларга дуч келганда, инсонда ички зўриқиш: босим кўтарилади ёки мушаклар энергия билан таъминлаш учун зарба кучаяди. Мушаклар кучсизланиб, ҳаракатга тайёргарлик кўролмайди ва ҳеч қандай ҳаракат бўлмайди. Номукаммал ҳаракатлар учун сарфланмаган, талаб қилинмаган тайёргарлик кўринишидаги физиологик ўзгаришлар пайдо бўлади.
Стресс фақат ноқулай ҳис-туйғулар билан чекланган бўлса (мушакларнинг кучайиши, терлаш, нафас қисилиши ва ташвишланиш ҳолати), одамга салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Афсуски, сурункали стресс жиддий касалликларнинг ривожланишига олиб келади.
Юрак-қон томир тизими. Юқорида айтиб ўтилганидек, стресс қон босимининг ошишига олиб келади. Стресснинг юрак-қон томир тизимига таъсири аниқ. Бундан ташқари, стресс тўғридан-тўғри юракка таъсир қилади. Автоном нерв тизимининг симпатик бўлими ва юқорида кўрсатилган гормонлар таъсири туфайли унинг қисқариши ва юрак уриши сони ортади. Танадаги стресс билан холестерин, сарум ва бошқа ёғ кислоталари кўтарилади. Қонда бўлган холестерин қон томирларининг деворларида тўпланиб, тананинг турли қисмларида қон оқимини бузади. Агар юракдаги қон оқими бузилган бўлса, юрак касаллиги ёки микрокард инфарктидан ўлим хавфи юқори бўлиб, бу юракнинг кислород билан таъминланмаслигига олиб келади.