No‘monxo‘jayev A. S. (guruh rahbari); Fattohov M

A
A
Z


(32.8)
Bu modelning kamchiligi, u yadroning uyg‘ongan holatlari
va ularni xarakterlovchi kattaliklarni to‘g‘ri talqin etib, tushuntirib
bera olmaydi.
Yadroning qobiq modeli Mariya Geppert—Mayyer va boshqa
olimlar tarafidan taklif qilingan. Bu modelda nuklonlar o‘rtacha
markaziy-simmetrik maydonda bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda
harakatlanadilar, deb qaraladi. Bunga mos ravishda xuddi
atomdagidek, yadrolarda ham diskret energetik sathlar mavjud
bo‘lib, ular Pauli prinsipini hisobga olgan holda nuklonlar bilan
to‘ldiriladi. Bu energetik sathlar qobiqlarga birlashadi, har bir
qobiqda esa ma’lum bir miqdorda nuklonlar bo‘ladi. Òo‘liq
to‘ldirilgan qobiq turg‘un sistemani tashkil qiladi.
Òajribalar shuni ko‘rsatadiki, nuklonlar (proton yoki neytronlar)
soni 2, 8, 20, 28, 50, 82, 126 ga teng bo‘lgan yadrolar boshqalariga
qaraganda turg‘un bo‘larkan. Mana shu sonlarni „
sehrli sonlar
sehrli sonlar
sehrli sonlar
sehrli sonlar
sehrli sonlar“ deyiladi.
Yadrodagi proton yoki neytronlari soni sehrli sonlarga teng bo‘lgan
yadrolarni „
sehrli yadrolar
sehrli yadrolar
sehrli yadrolar
sehrli yadrolar
sehrli yadrolar“ deyiladi. Yadrodagi proton va neytronlari
soni sehrli sonlarga teng bo‘lgan yadrolarni „
ikki marta sehrlangan
ikki marta sehrlangan
ikki marta sehrlangan
ikki marta sehrlangan
ikki marta sehrlangan
yadrolar
yadrolar
yadrolar
yadrolar
yadrolar“ deyiladi. Òabiatda bor-yo‘g‘i 5 ta ikki marta sehrlargan yadrolar
mavjud:
4
16
2
8
40
48
20
20
208
82
H e(
2,
2),
O(
8,
8),
Ca(
20,
20),
Ca(
20,
28),
Pb(
82,
126).
Z
N
Z
N
Z
N
Z
N
Z
N










Sehrlangan yoki ikki marta sehrlangan yadrolar quyidagi xususiyatlarga
ega bo‘lar ekan:
1) ularning ko‘pchiligi juda turg‘un bo‘ladi;
2) ularning shakli shar shakliga yaqin yoki shar shaklida bo‘ladi;
3) ularning radiusi boshqa yadrolarning radiusiga qaraganda kichik
bo‘ladi;
4) ularning bog‘lanish va solishtirma bog‘lanish energiyalari
boshqalarnikiga qaraganda eng katta bo‘ladi.
Yadroning qobiq modeli yordamida asosiy va kuchsiz
uyg‘ongan
holatda
bo‘lgan sferik yadrolarning xossalari bilan bog‘liq bo‘lgan hodisalar
tushuntiriladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 5 1
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
Qo‘shimcha adabiyotlar
[1] — 469—74- betlar,
[2] — 250—53- betlar,
[4] — 526—30- betlar,
[5] — 468—73- betlar,
[6] — 311—14- betlar.
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
Nazorat uchun savollar
1. Yadroning bog‘lanish energiyasiga ta’rif bering.
2. Massa defekti formulasini ko‘rsating.
3. Solishtirma bog‘lanish energiyasi deb nimaga aytiladi?
4.
( )
A

 
bog‘lanishdan qanday xulosalar kelib chiqadi?
5. Yadro kuchlarining xossalarini sanab bering.
6. Nima sababdan yadroning yagona modeli mavjud emas?
7. Sehrlangan yoki ikki marta sehrlangan yadrolarning o‘ziga
xos xususiyatlarini sanab o‘ting.
33-
33-
33-
33-
33- ma’ruza
ma’ruza
ma’ruza
ma’ruza
ma’ruza
Radioaktivlik. Radioaktiv yemirilish qonuni,
Radioaktivlik. Radioaktiv yemirilish qonuni,
Radioaktivlik. Radioaktiv yemirilish qonuni,
Radioaktivlik. Radioaktiv yemirilish qonuni,
Radioaktivlik. Radioaktiv yemirilish qonuni,
aktivlik tushunchasi va birliklari.
aktivlik tushunchasi va birliklari.
aktivlik tushunchasi va birliklari.
aktivlik tushunchasi va birliklari.
aktivlik tushunchasi va birliklari.
Sun’iy radioaktivlik. Radioaktiv oilalar
Sun’iy radioaktivlik. Radioaktiv oilalar
Sun’iy radioaktivlik. Radioaktiv oilalar
Sun’iy radioaktivlik. Radioaktiv oilalar
Sun’iy radioaktivlik. Radioaktiv oilalar
Rentgen nurlari birinchi marta tez elektronlar razryad trub-
kaning shisha devorlari bilan to‘qnashganda hosil qilingan, ayni
vaqtda trubka devorlarining yorug‘lanishi kuzatilgan edi. Bekkerel
uzoq muddat davomida shunga o‘xshash hodisa — dastlab quyosh
nuri ta’sir ettirilgan moddalarning keyinchalik yorug‘lanish
hodisasini tekshirdi. Bunday moddalar jumlasiga, xususan,
Bekkerel tajriba o‘tkazgan uran tuzini kiritish mumkin.
Bekkerel shunday savol qo‘ydi: uran tuzlariga yorug‘lik ta’sir
ettirilgandan so‘ng ko‘zga ko‘rinadigan nurlar bilan bir qatorda
rentgen nurlari ham paydo bo‘lmasmikan? Bekkerel fotop-
lastinkani qalin qora qog‘ozga o‘radi va ustidan uran tuzi zarralarini
solib, oftobga qo‘ydi. Plastinka ochiltirilgandan so‘ng uning uran
tuzi yotgan joylari qorayib qolgan. Binobarin, uran qandaydir
nurlar chiqargan va bu nurlar, rentgen nurlari kabi, shaffof bo‘l-
magan jismlardan o‘tib, fotoplastinkaga ta’sir qilgan. Bekkerel bu
nurlanish quyosh nurlari ta’sirida paydo bo‘ladi, deb o‘ylagan
edi. Biroq, 1896- yil fevral kunlarining birida havo bulut bo‘lgani
uchun navbatdagi tajribani o‘tkazish imkoni bo‘lmaydi. Bekkerel
plastinkani stol tortmasiga solib, ustiga uran qoplangan mis krestni
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 5 2
bostirib qo‘ydi. Ikki kun o‘tgach, Bekkerel har ehtimolga qarshi
plastinkani ochiltirib, unda krestning aniq soyasi shaklida qorayib
qolgan joyni ko‘rdi. Bu esa uran tuzlari o‘z-o‘zidan tashqi omillar
ta’sirisiz qandaydir nurlar chiqarganini bildirardi.
Yadroning o‘z-o‘zidan bir yoki bir nechta zarralar chiqarish
hodisasi 
radioaktivlik
radioaktivlik
radioaktivlik
radioaktivlik
radioaktivlik deyiladi. Shunday hodisaga duchor bo‘lgan
yadrolarni radioaktiv yadrolar, duchor bo‘lmaganlarini esa 
turg‘un
turg‘un
turg‘un
turg‘un
turg‘un
yadrolar
yadrolar
yadrolar
yadrolar
yadrolar deyiladi. Demak, radioaktivlik nuqtayi nazaridan yadrolar
ikki xil bo‘lar ekan: 1. Radioaktiv. 2. Òurg‘un.
Radioaktiv yadrolarning o‘zidan biror-bir turdagi zarralarni
chiqarib, boshqa yangi yadroga aylanish jarayoni 
radioaktiv
radioaktiv
radioaktiv
radioaktiv
radioaktiv
yemirilish
yemirilish
yemirilish
yemirilish
yemirilish deyiladi. Radioaktiv yemirilish jarayonida yadroning
zaryadi hamda massa soni o‘zgarishi mumkin. Radioaktivlikka
duchor bo‘layotgan yadrolarni 
birlamchi 
birlamchi 
birlamchi 
birlamchi 
birlamchi yoki ona yadro
ona yadro
ona yadro
ona yadro
ona yadro,
yemirilishi natijasida hosil bo‘lgan yadrolarni 
ikkilamchi 
ikkilamchi 
ikkilamchi 
ikkilamchi 
ikkilamchi yoki qiz
qiz
qiz
qiz
qiz
yadro
yadro
yadro
yadro
yadro deyiladi. Radioaktiv yemirilish sodir bo‘lishi uchun u ener-
getik jihatdan qulay, ya’ni birlamchi yadroning massasi ikkilamchi
yadro bilan uchib chiqqan zarra massalarining yig‘indisidan katta
bo‘lishi kerak:
M
i
>M
f
+M
s
,
(33.1)
bu yerda 
M
i
— birlamchi yadroning, 
M
f
— ikkilamchi yadroning,
M
s
— chiqqan zarraning massalari. Mana shu shart radioaktiv
yemirilishning zaruriy, lekin yetarli bo‘lmagan sharti deyiladi.
Radioaktivlik hodisasi har doim ekzotermik hodisadir, ya’ni
bu jarayonda doimo energiya ajralib chiqadi va uni quyidagicha
hisoblash mumkin bo‘ladi:
2
2
2
1
,