No‘monxo‘jayev A. S. (guruh rahbari); Fattohov M

Z
Z




Rentgen nurlaridan foydalangan holda
ham yadroning zaryadini topish mumkin.
Atom yadrolari massalarining aniq
96- rasm.
96- rasm.
96- rasm.
96- rasm.
96- rasm.
M
P
O


www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 4 3
Mass-spektrometriya usulida atomning massasini mass-spektrometr
yordamida o‘lchanadi. U zaryadlangan zarra va ionning elektromagnit
maydondagi harakatini o‘rganuvchi asbobdir. Atom neytral sistema bo‘lganligi
uchun unga elektromagnit maydon ta’sir qilmaydi. Atom ionga aylantirilsa,
unga elektormagnit maydon ta’sir ko‘rsatadi. 97- rasmda tasvirlangan mass-
spektrometrda IM ion manbayida atom ionga aylantiriladi. Bu manbadan
chiqqan ionlar 
D
1
va 
D
2
diafragma orasida 
Ò=eU energiyagacha tezlatiladi va
keng oqim bilan 
VK vakuum kamerasiga chiqadi. Ionlarning harakat tezligi
2
2
M
eU


munosabatdan (
M — ion massasi) topiladi. Kamera ichida
harakatlanayotgan ionga perpendikular ravishda bir jinsli
V magnit maydon
ta’sir ko‘rsatadi. Bu maydon ta’sirida ion 
r radiusli aylana bo‘ylab harakat
qiladi. Uni
2
2
M
e V


v
tenglikdan topish mumkin. Bu tenglamalardan
υ
ni yo‘qotib U, M, V va r orasidagi quyidagi bog‘lanishni topish mumkin:
2
2
2
.
er V
U
M

(31.2)
(31.2) dan berilgan 
V magnit maydon induksiyasida M massali ionning
r harakat trayektoriyasi radiusi, U tezlatuvchi potensialning qiymati bilan
aniqlanarkan. Shu tufayli,
U potensialni shunday o‘zgartirish mumkinki,
r kamera radiusi R bilan mos tushsin. Bu holda ionlar D
3
tirqish orqali
elektrometr ulangan 
E yig‘uvchi eletkrodga kelib tushadi va qayd qilinadi.
Ionning massasini esa (31.2) formula yordamida aniqlanadi.
Yadro ichidagi nuklonlar doimo harakatda va to‘lqin
xususiyatlarga ega bo‘lganligi uchun yadro ma’lum belgilangan
chegaralarga ega bo‘lmaydi. Shuning uchun yadro radiusi shartli
ma’noga ega, ya’ni nuklonlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan yadro
kuchlarining (32- ma’ruzaga qarang) ta’sir radiusiga 
yadro radiusi
yadro radiusi
yadro radiusi
yadro radiusi
yadro radiusi
97- rasm.
97- rasm.
97- rasm.
97- rasm.
97- rasm.
E
IM
D
1
D
2
VK
D
3
qiymatlarini topish uchun quyidagi usullardan
foydalaniladi: a) mass-spektrometriya; b)
yadro reaksiyalarining energetik tahlili; v) 
α
-
yemirilish balansi; g) 
β
-yemirilish balansi;
d) qisqa to‘lqinli radiospektroskopiya. Bu
usullarning barchasida atom massasi aniqlanadi,
chunki elektronlarning massasi yadroning mas-
sasidan juda kichik bo‘lganligi uchun, u yad-
roning massasiga teng bo‘ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 4 4
deyiladi. Agar yadro 
R radiusli sfera deb qaralsa, uning hajmi A
nuklonlar soniga to‘g‘ri proporsional bo‘ladi va 
R ni quyidagi
1 / 3
15
0
0
,
(1, 2 1, 5)10
m
R
r A
r




(31.3)
formuladan topilar ekan. Yadro o‘lchamlari (radiusi) haqidagi
birinchi tasavvur Rezerford tajribalari asosida olingan. Bu
tajribalarning natijalari 
α
-zarralar yadroga yaqinlashgan eng qisqa
x masofani baholash imkonini berdi. Bu masofada 
α
-zarraning
kinetik energiyasi
2
0
2
4