No‘monxo‘jayev A. S. (guruh rahbari); Fattohov M

e
n
p e

 

(31.1)
bu yerda 
p—proton, e
–
—elektron, 
υ
e
—elektron antineytrinosi (u
haqda 34- ma’ruzada gap ketadi). Neytronning massasi proton
massasidan 2,5 
m
e
ga katta ekan.
Demak, Chedvik neytronni quyidagi yadro reaksiyasida
9
4
12
1
4
2
6
0
Be+ H e
C+
n

kashf qilgan ekan. Bu yerda 
1
0
n
— neytronning simvoli bo‘lib, 0
uning zaryadini, 1 esa nisbiy massasini ko‘rsatadi.
Neytron kashf etilgandan biroz keyinroq mashhur fizik D.D.
Ivanenko, keyinroq nemis fizigi V. Geyzenberg atom yadrosi proton
va neytronlardan tuzilgan, degan fikrni aytishadi. Bu zarralar
nuklonlar
nuklonlar
nuklonlar
nuklonlar
nuklonlar deb nomlandi. Yadro tarkibiga kiruvchi protonlar soni
Z uning zaryadini aniqlaydi, u Ze ga teng. Z soni kimyoviy
elementning Mendeleyev davriy jadvalidagi tartib nomerini va
yadroning zaryadini ko‘rsatadi.
Yadrodagi nuklonlar soni (ya’ni proton va neytronlarning
yig‘indi soni) A yadroning 
massa soni
massa soni
massa soni
massa soni
massa soni deyiladi. Yadrodagi
neytronlar soni 
N = A—Z ga teng.
Yadrolarni belgilash uchun
A
Z
X
belgidan foydalaniladi, bu
yerda 
X—elementningg kimyoviy belgisi, yuqoriga uning A massa
soni, pastga —
Z atom nomeri qo‘yilgan. Amaldagi elektronlar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 4 2
massasi yadro massasidan ancha kam. Shuning uchun yadroning
massa soni elementning butun songacha yaxlitlangan nisbiy atom
massasiga teng.
Yadrodagi protonlar soni o‘zgarmasdan qoladigan yadrolar
guruhiga 
izotoplar
izotoplar
izotoplar
izotoplar
izotoplar deyiladi. Masalan, 
1
2
3
1
1
1
H , H , H .
Yadrodagi
neytronlar soni o‘zgarmasdan qoladigan yadrolar guruhiga
izotonlar
izotonlar
izotonlar
izotonlar
izotonlar deyiladi. Masalan,
3
4
7
8
1
2
3
4
H , H e, L i, Be.
Massa soni
o‘zgarmasdan qoladigan yadrolar guruhiga
izobarlar
izobarlar
izobarlar
izobarlar
izobarlar deyiladi.
Masalan,
3
3
40
40
1
2
18
20
H , H e,
Az,
Ca.
Yadroni xarakterlovchi asosiy kattaliklar qatoriga yadro zaryadi,
massasi va radiusi kiradi. Rezerford formulasidan foydalangan holda atom
yadrosining zaryadini aniqlash mumkin ((24.5) formulaga qarang).
= const

va
const 
da 
=
dN
N

kattalik sochuvchi modda zaryadining
funksiyasi bo‘lib qoladi. 
dN
N
ni bilgan holda 
Z ni to‘g‘ridan-to‘g‘ri hisob-
lash mumkin bo‘ladi. Mana shunday tajribani 1920- yilda Chedvik bajardi
(96- rasm).
Halqasimon sochuvchi 
P moddadan sochilgan barcha
α
-zarralarni
qayd qilish uchun 
α
-zarralar manbayi 
M va qayd qiluvchi detektor O ni
P moddadan bir xil masofada joylashtiriladi. dN sochilgan 
α
- zarralar
soni to‘g‘ri 
α
- zarralar oqimi shaffof bo‘lmagan ekran bilan berkitilgan
holda o‘lchangan bo‘lsa, 
N—
α
- zarralar soni esa sochiluvchi modda 
P
ekran bilan berkitilgan holda o‘lchangan. 
N va dN larni bir-biri bilan
taqqoslash uchun 
N o‘lchanayotgan vaqtda kichik tirqishga ega bo‘lgan tez
aylanuvchi diskdan
foydalanilgan.
Bu tajribada turli moddalar sochuvchi modda sifatida ishlatiladi. Ular
uchun aniqlangan yadroning zaryadi elementning tartib nomeri bilan
tajriba xatoliklari chegarasida mos keladi.
Masalan, mis va platina uchun quyidagi
natijalar topildi:
Cu
Pt
29, 3 0, 45;
77, 4 0, 77.