No‘monxo‘jayev A. S. (guruh rahbari); Fattohov M

h
h
E
h
c
P




v
v
(28.1)
munosabatlar universal xarakterga ega va zarralar uchun ham o‘rinli
deb hisobladi.
De-Broyl g‘oyasiga ko‘ra har qanday zarra va xato har qanday
jism to‘lqin xossalariga ega. Zarra (yoki jism)ning to‘lqin uzunligi
(de-Broyl to‘lqin uzunligi)va chastotasi qo‘yidagi
,
h
h
E
m
h
P




v
v
(28.2)
formulalar bilan aniqlanishi mumkin. (28.1) ifoda 
Lui de- Broyl
tenglamalari deyiladi. Agar zarraning tezligi emas, balki kinetik
energiyasi 
Ò ma’lum bo‘lsa va bu zarra yorug‘lik tezligidan ancha
kichik bo‘lgan tezlik bilan harakatlansa, u holda bunday zarraning
P impulsi
2
2
m
P
T

ga asosan
2
P
mT

formula orqali, de-Broyl
to‘lqin uzunligi esa
2
h
mT
 
(28.3)
formula orqali aniqlanadi.
Agar zarra yorug‘lik tezligiga yaqin tezlik bilan harakatlansa
va
2
0
T
m c

2
0
0
(
E
m c

— zarraning tinchlikdagi energiyasi) bo‘l-
sa, u holda zarraning de-Broyl to‘lqin uzunligi
2
0
0
(2
)
(2
)
hc
hc
T
m c T
T
E
T

 


(28.4)
dan topiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 2 8
Zarraning de-Broyl to‘lqin uzunligi juda kichikdir, uning tartibi
10
–10
m ni tashkil qiladi. Bu rentgen nurlar to‘lqin uzunligining
tartibidir. Shu tufayli Lui de-Broyl gipotezasining to‘g‘ri ekanligini
isbotlashda rentgen nurlarini o‘rganish usullaridan foydalaniladi.
Devison va Jermer de-Broyl gipotezasining to‘g‘ri ekanligini
tekshirish maqsadida 1927- yilda elektronlar oqimi bilan nikel
monokristalini bombardimon qildilar va uning sirtidan elektron-
larning qaytishini o‘rgandilar. Ular energiyasi bir necha o‘n elek-
tronvolt bo‘lgan elektronlar oqimining nikel monokristaliga tushish
burchagini o‘zgartirgan holda qaytgan elektronlar oqimi inten-
sivligining o‘zgarishini qayd qilib bordilar. Bu intensivlik elektronlar
oqimining ma’lum bir tushish burchagida maksimal qiymatga ega
bo‘ladi. U esa nikel monokristalidan qaytgan elektronlarning de-
Broyl to‘lqinlarining interferensiyasi natijasidir. Ushbu natija esa
Lui de-Broyl gipotezasi to‘g‘ri ekanligini isbotidir.
Òomson va Òartakovskiy de-Broyl gipotezasining to‘g‘ri
ekanligini tekshirish maqsadida elektronlar difraksiyasini rentgen
nurlarini o‘rganish usullarining biridan foydalangan holda
o‘rgandilar. Ular elektronlar oqimini metall plastinka orqali
o‘kazdilar. Ularning fikricha, metall plastinkadan sochilgan
elektronlar qurilmaga kiritilgan fotoplastinkada interferension
halqalarni hosil qilishi kerak edi.
Haqiqatan ham, Òomson va Òartakovskiy tajribalarida ana
shunday interferension halqalar kuzatildi. Bu natija esa de-Broyl
gipotezasining yoki de-Broyl tenglamalarining to‘g‘riligini ko‘r-
satuvchi natija bo‘lib hisoblanadi.
Shu narsani aytish kerakki, to‘lqin xossalar makroskopik
jismlar uchun ham xos, ammo kichikligi tufayli biz ularni
sezmaymiz. Misol uchun, 100 m/s tezlik bilan harakatlana-
yotgan 1 kg massali jismga to‘lqin uzunligi 
34
6,62 10
1100
h