Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universitetti ergasheva g. S., M. Nataqulova

mantiqiy mushohada
yuritish orqali egallangan bilimlar majmui bo ‘lib ular quyidagilar:
• 
analiz-obyektni amalda yokifikran tarkibiy qismlarga ajratish;
• sintez
—
qismlardan butunni, xuddi shunday tarzda, qayta
birlashtirish.
Sintez natijasida mutlaqo yangi obyekt hosil bo‘ladi. 
Analiz (tahlil qilish faoliyati) jarayonida fikr murakkablikda
108

---

oddiylikka, tasodifdan zaruratga qarab, xilma-xillikdan ayniyatga va 
birlikka qarab harakat qiladi. Analiz qilishning maqsadi qismlami, 
murakkab butunning unsurlari sifatida bilish va ular o'rtasidagi aloqa 
va
qonuniyatlami aniqlashdan iboratdir. Biroq analiz mohiyatni ajratib 
qarashga 
olib 
keladiki, 
mavhum 
holda 
qolayotgan 
birlik, 
xilmaxillikdagi birlik sifatida hali ochilmagan bo’ladi. Sintez, 
aksincha, 
analiz 
vositasi 
bilan 
ajratilgan 
qismlar, 
xossalar, 
munosabatlami yagona bir butunga birlashtirish jarayonidan iborat. 
Sintez birlikdan tafovutga va xilma-xillikka qarab yo‘naltirilgan 
boiib, umumiylik va ayrimlikni,birlik va xilma-xillikni muayyan jonli 
butunga birlashtiradi. Analiz va sintez chambarchas bog‘liq holda 
amal qiladi.
Mavhumlashtirish-o‘rganilayotgan hodisaning bir qancha
xossalari va nisbatlaridan fikran uzoqlashish, aytii paytda
tadqiqotchini qiziqtirgan xossalarni (eng awalo, muhim, umumiy
xossalarni) ajratish jarayoni.
Mazkur jarayon natijasida har xil «mavhum predmetlar» olinadi. 
Bunda «mavhum predmetlar» deganda alohida tushunchalar va 
kategoriyalar («rivojlanish», «qarama-qarshilik», «fikrlash» va b.) 
hamda ulaming tizimlari tushuniladi. Matematika, mantiq, dialektika 
va falsafa eng rivojlangan tizimlardir. 
Ko‘rib chiqilayotgan 
xossalaming qay biri muhim, qaysinisi ikkinchi darajali ekanligini 
aniqlash mavhumlashtirishning bosh masalasidir. Mazkur masala har 
bir muayyan holatda, eng avvalo, o'rganilayotgan predmetning 
tabiatiga, shuningdek, tadqiqotning muayyan vazifalariga qarab hal 
qilinadi.
Umumlashtirish-predmetning umumiy xossa 
va belgilarini
aniqlash jarayoni bo 'lib, mavhumlashtirish bilan chambarchas
bog'liq. Bunda har qanday umumiy (abstrakt-umumiy) yoki muhim
(muayyan umumiy, qonun) belgilar ajratilishi mumkin.
Ideallashtirish-voqelikning tajribada prinsipial amalga oshirib 
boim aydigan, 
lekin 
real 
olamda 
ulaming 
timsoli 
bo‘lgan 
obyektlaming tushunchalarini fikran shakllantirishni ifodalaydigan 
(«nuqta», «idealgaz», «mutlaqo qora jism » va h.k) tushuncha. 
Ideallashtirilgan obyektlar, pirovard natijada, obyektiv ashyolar, real 
jarayon 
va 
hodisalaming 
in’ikosi 
sifatida 
maydonga 
keladi.Ideallashtirish 
yordamida 
shakllangan 
tushunchalardan
109

---

keyinchalik real obyektning in’ikosi sifatida izlanishlar olib borishda, 
mulohazalar yuritishda, real jarayonlaming mavhum sxemalarini 
tuzishda foydalanish mumkin.