|
individual
va
111
guruhli
uslublari qo'llanadi. Testlar bilan ishlashda axloqiy jihat
muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan, layoqatsiz yoki g‘irrom
tadqiqotchining qo’lida testlar jiddiy zarar keltirishi mumkin.
Biografik va avtobiografik metodlar yordamida и yoki bu kishining
hayot yo'li o'rganiladi.
Sotsiometriya metodi
- ijtimoiy hodisalami
o ‘rganishda
matematika vositalaridan foydalanishdir. Undan ko‘pincha «kichik
guruhlar»ni va ulardagi shaxslararo munosabatlami o‘rganishda
foydalaniladi.
О‘yin metodlari-boshqarma qarorlarini ishlab chiqishda
qo'llaniladu
Imitatsion o‘yinlar (ishbilarmonlik o ‘yinlari) va ochiq
o‘yinlar (ayniqsa, nostandart) vaziyatlami tahlii qilishda farqlanadi.
0 ‘yin metodlari orasida psixodrama va sotsiodrama alohida o ‘rin
tutadi. Ularda ishtirokchilar muayyan individual va gruppaviy
vaziyatlami ko‘rib chiqadilar.
H ozirgi zam on m etodologiyasi.
«Kumatoid», «case studies»,
«abduksiya» tushunchalari an’anaviy metodologik tushunchalar
m hida tarbiyalangan odamga erish tuyulishi mumkin. Ammo aynan
ular metodologiyaning hozirgi rivojlanish bosqichining o‘ziga xos
xususiyati ilmiy muomalaga mutlaqo yangi tushunchalami kiritish
bilan bog'liq ekanligini ko‘rsatadi.
Mazkur tushunchalarning
aksariyati muayyan (xususiy) fanlar sohasi bilan bog'liq. Bunday
tushunchalar
qatoriga
hozirda
ancha
mashhur
boigan
bifurkatsiya,
«fluktuatsiya»,
«dissipatsiya», «attraktor» tushunchalarini, shuningdek, «kumatoid»
(yunoncha-to'lqin) degan innovatsion tushunchani kiritish mumkin.
Shunday qilib, ilmiy bilishda turli darajalarda, faoliyat sohalarida
va yo‘nalishlarda turli-tuman metodlaming murakkab, dinamik va
muvofiqlashtirilgan tizimi faoliyat ko’rsatadi. Mazkur metodlar har
doim tadqiqotning muayyan shartlari va predmetidan kelib chiqib
amalga oshiriladi.
Xulosa qilib shuni aytish kuni, metodologiya muayyan bir, hatto,
«eng muhim metod»ga ham bog'liq bo‘lmaydi. «Olim hech qachon
faqat bitta ta’limotga tayanib qolmasligi, hech qachon o 'z tafakkur
metodlarini faqat bitta falsafa bilan cheklab qo‘ymasligi kerak».
Metodologiya alohida metodlaming oddiy yig‘indisi, ulaming
«mexanik birligi» ham emas.
112
Metodologiya - turli darajadagi usul va tamoyillaming faoliyat
sohalari, yo‘nalishlari, evristik imkoniyatlar, mazmunlar, tuzilmalar va
hokazolaming murakkab, yaxlit hamda muvofiqlashtirilgan tizimi.
Ilmiy
bilishda
turli
darajalarda,
faoliyat
sohalarida
va
yo‘nalishlarda
turli-tuman metodlarning murakkab, dinamik va muvofiqlashtirilgan
tizimi faoliyat ko‘rsatadi. Mazkur metodlar har doim tadqiqotning
muayyan shartlari va predmetidan kelib chiqib amalga oshiriladi.
Ilmiy metodologiyaning asosiy maqsadi fanda yangi bilimlami
olish
va
asoslash
usullari,
vositalari
va
texnikalarini
o'rganishdir. Ammo, ushbu asosiy vazifadan tashqari, metodologiya
umuman ilmiy bilimlaming tuzilishini, turli xil bilish shakllarining
o'mi va rolini, turli xil ilmiy bilim tizimlarini tahlil qilish va qurish
usullarini ham o'rganadi.
Ilmiy tadqiqotda "Metodologiya" tushunchasi ikki ma'noda
ishlatiladi:
1) faoliyatning har qanday sohasida (fan, siyosat va boshqalar)
qo'llaniladigan usullar to'plami,
2) bilishning ilmiy usuli haqidagi ta'limot.
Ilmiy
tadqiqotning
takomillashuviga
ta’sir
Ko‘rsatuvchi
nochiziqli tafakkur, ijodning attraktor holati, ijodiy faoliyatdagi
bifurkatsion o‘zgarish hamda fluktuatsion ta’sirlar masalasi ham
e ’tibordan chetda qolgan. Shu nuqtai nazardan, ilmiy tadqiqotning
mazkur jihatlariga e ’tibor berish uning haligacha ochilmagan
qirralarini izlab topishga yordam beradi. Buning uchun a w a lo ilmiy
tadqiqotga daxldor har bir tadqiqotlardagi qo‘llanilgan usul, vosita,
texnika va texnologiyalami o ‘rinli birlashtirish, fanlararo uzviy uyg‘un
tadqiqotlami to ‘g ‘ri y o ig a qo‘yish lozim.
Ilmiy tadqiqotning manbai bo‘lgan yangi nazariy bilimlar va
texnologiyalar o ‘zaro muvofiqlashgan holda ilmiy-metodologik
tizimni yuzaga keltiradi. Shu m a’noda, har qanday ijodiy muhitda
yangi bilimga ega bo‘lish darajasi cheklangan b o isa . uning faolligi
past darajaga tushib qolishini ta’kidlab o‘tishni lozim deb topdik.
Bunday ilmiy sayozlashish ilmiy faoliyatdagi dogmalashuvni yoki
bo‘rttirilgan ilmiy fundamentalizmni shakllantirishi mumkin, ya’ni
eski ilmiy andazalarga, m e’yorlarga moslashib undan chiqib
ketolmaslik haqiqatni bilishdagi konkret dalil va voqelikni aniqlashga
to‘sqinlik qiladi. Ilmiy ijodda ushbu yo‘l bilan nafaqat aniq bir ilmiy
113
maqsad to 'g 'ri tanlab olinadi, balki unga etishish uchun bir-biriga
adekvat bilimlar ham inkor qilinadi. Oqibatda esa, yangi bilimlarga
emas, balki eskilik sarqitlariga suyanib qolish holatlari ko‘p
uchraydigan bo'lib qoladi. Shuning uchun ham bunday muammoli
holatlaming oldini olishda noan’anaviy yondashuvlardan samarali
foydalanish dolzarb hisoblanadi.
Ilmiy tadqiqot faoliyatini to 'g 'ri va samarali yo'lga qo'yishda
insonning yuqori saviyasi tadqiqot jarayonida tez qaror chiqara olishi,
bir vaziyatdan ikkinchisiga tez ko'nika olishida namoyon bo'ladi.
Shuning uchun ilm-fan, siyosat, iqtisodiyot, ijtimoiy-madaniy hayotda
ilmiy-ijodiy faoliyat ahamiyatining oshib borishi insonning ilmiy
salohiyat darajasini yorqinroq aks ettiradi. Bu esa insonning ijodiy
fikrlash darajasi, ruhiy zo'riqishlardan ozod bo'lishiga olib keladi.
M a’lumki, XX asrda ilmiy-ijodiy faoliyatning yangi yo'nalishlari
vujudga keldi. Ulaming umumiyligi bir tomondan, antropologik
xususiyatida; ikkinchi tomondan - ba’zi hollarda ilmiy bo'lm agan
qarashlar namoyon bo'ladi.
Ilmiy tadqiqot faoliyatida “yaratish”, “kashfiyot” va “ixtiro”
kabilar muhim metodologik ahamiyat kasb etadi. Bunda yaratish
ijodiy subyekt tomonidan ijod natijasini vujudga keltirishni anglatadi.
“Ixtiro” - subyekt tomonidan narsa, hodisa, jarayonlaming
obyektiv holatiga o ’ziga xos tarzda sezilarli o'zgartirishlar kiritishdir.
Nazariya yaratish uchun tajriba asosida qo’lga kiritilgan dalilarni
shunchaki jamlashning o’zi kamlik qiladi. Buning uchun har doim
muammoning mohiyatiga qaratilgan ixtirochilik layoqati zarur
bo’ladi. Aksariyat ixtirolar sanoat ishlab chiqarishi yoki kundalik
maishiy turmush talablaridan kelib chiqqan holda yaratiladi. Ayni shu
ma’noda odamlar ehtiyojini qanoatlantirishning imkon qadar tejamkor
yoilarini topgan insonni ixtirochi deb atash mumkin.
Tadqiqot uslubiyati yoki metodlari (texnologiyasi) - tadqiqot
usullarining bir tizimli majmuyi, tadqiqot uslublari, usullari,
texnikalarini qo'llanish va ular yordamida olingan natijalami talqin
qilish qoidalari tizimi. Uslubiyat o'rganiladigan obyekt xarakteriga,
tadqiqot metodologiyasi, maqsadlariga, ishlab chiqilgan uslublar,
tadqiqotchi malakasining umumiy darajasiga bog'liq bo'ladi. Ilmiy
tadqiqot uslubi bu muayyan bilish maqsadini hisobga olgan holda
muayyan bilish vazifalarini hal etishga qaratilgan aqliy va (yoki)
amaliy
operastiyalar
(msum-qoidalar)
tizimidir
(9-rasm).
114
(Yu.Xodiyev,
A.Sh.Bekmurodov,
M.R.Boltayev,
L.B.Golish,
O.B.Gimranova Ilmiy-tadqiqotchilik faoliyatiga tayyorgarlik asoslari:
O'quv-uslubiy qoilanm a-Toshkent: Ekonomika, 2010. 138 bet).
Do'stlaringiz bilan baham: |
