Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universitetti ergasheva g. S., M. Nataqulova

minimal talab 
tadqiqot olib 
borilayotgan obyektdagi jarayonni yoki vaqtni kechishiga ta’sir 
etuvchi shartlar, ta’sir etuvchi ko'rsatkichlam i belgilab beradi. 
M aksimal talab 
esa, tadqiqot olib borilayotgan obyektda jarayon yoki 
voqelikni kechishini to'la yoki unga yaqin darajadagi ehtimollikda 
ochib beradi, unga nazariy va eksperimental tadqiqotlar asosida ishchi 
gipotezani isbotlash yo'li bilan erishiladi. Asoslangan, isbotlangan va 
rivojlantirilgan ishchi gipoteza ilmiy, nazariy daraja o'sadi. Aniq va 
keng qamrovda yaratilgan ishchi gipoteza nazariy va eksperimental 
tadqiqotlar metodikalariga o'rganilayotgan vaqelik (hodisa va 
jarayonlar, masalan, Yer yuzida havo haroratining global darajada 
isishi, “Issiqxona effekti”, tuproqgalar degradatsiyasi), yoki obyekt 
(o'simliklar, 
hayvonlar, 
mikroorganizmlar, 
to'qim a 
organlar 
patologiyasi 
va 
boshqalar)ni 
ifodalovchi 
o'lchanadigan 
aniq 
parametrlami kiritilishiga imkon beradi va bu esa o 'z navbatida 
tadqiqotlarning keyingi bosqichlarida olib boriladigan ishlarni 
yengillashtiradi. Ana shu muammolami hisobga olgan holda ilmiy 
mavzular prognozlanadi va rej alashtiriladi [17]:.
Ilmiy muammo - hal qilinishi talab etilayotgan nazariy va amaliy 
masala bo'lib, usiz ilmiy tadqiqot ishlarini bajarib bo'lmaydi. 
Jummladan, texnika yo'nalishida ilmiy muammolar, ishlab chiqarish 
texnik vositalari va jarayonlarini u yoki bu jihatdan m a’lum talablarga 
javob bermayotganidan energiya va boshqa resurslami sarflarining 
yuqoriligi tufayli yuzaga kelsa, biologiik mazmundagi muammolar 
atrof-muhitni 
o'zgarishi, 
genofondning qashshoqlashayotganligi, 
insondagi turli kasalliklaming kelib chiqishi va uni bartaraf etish 
bog'liq muammolar, tabiat resurslaridan oqilona foydalanmaslik, 
tabiatga oqilona munosabatda bo'lm aslik o'qibatida yuzaga keladigan 
va yechimi jam iyat taraqqiyotida zarur bo'lgan muammo va 
masalalardan iboratdir.
Ilmiy muammolar fanda oldingi erishilgan natijalar orasidan o'sib 
chiqadi. Masalan. Elektr motorlarni yaratilishi ko'plab fundamental,
123

---

amaliy va ishlanmalar natijalari bilan bog‘liq b o iib , undan 
foydalanish jarayonida turli xil faktorlar ta’sirida ulami buzilmasdan 
ishlash muddati belgilangan muddatdan ancha past bo‘lib kelayotgani 
ulami ekspluatatsion ishonchliligini oshirish muammosini keltirib 
chiqaradi. Mazkur muammoga bog'liq ravishda esa daryo suvlarining 
kamayishi, tabiiy xududlarni cho'llanishi, insoniyatga (GES va 
AESlar faoliyatidan) texnogen xavfni kuchayishi kabi ekologik 
muammolami 
keltirib 
chiqaradi. 
Globallashuv 
zamonida 
axborotlaming tezligi va ko'pligi esa jiddiy ijtimoiy muammo, 
insonlaming axloqiy sifatlarini xavf ostida qoldirmoqda. Yuzaga 
kelgan ana shunday ijtimoiy, iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan ilmiy 
muammolami yechimini topishda yangi bilimlar kerak bo‘ladi va 
bunga esa ilmiy izlanishlar natijasida erishiladi. Har qanday ilmiy 
muammo ikkita uzviy bog'langan elementni o‘zida mujassam qiladi: 
birinchisi, biz nimanidir bilishimiz (voqelik, jarayon, energetik 
qurilma va h.k.lar) ular haqida obyektiv bilimga ega bo'lishimiz, 
ikkinchisi, yangi qonuniyatlar yoki oldingi olingan bilimlami amalda 
qo‘llashni prinsipial yangi usulini yaratish imkoniyati haqida farazga 
ega bo‘lishimiz kerak.
Ilmiy muammoni qo‘yish - muammoni izlash, muammoni 
qo‘yish va rivojlantirish (kengaytirish) bosqichlarini o ‘z ichiga oladi. 
Muammoni izlash - ilmiy muammoni yuzaga kelishi ijtimoiy, 
iqtisodiy va texnik asoslar bilan b o g iiq bo'lishi mumkin. Ijtimoiy 
asosga ega bo'lgan energetik muammo sifatida ekologik toza energiya 
ishlab chiqarish, muhitni ifloslantirmaydigan ichki yonuv dvigatelini 
yaratish bilan bog'liq muammoni misol qilib olishimiz mumkin. 
Ayrim muammolar unchalik ravshan bo'lmasada, shubhasiz bo'lib, 
yirik ilmiy texnik muammolar sirasiga kiradi. Masalan, o 'ta yuqori 
o'tkazuvchanlikka ega elektr energiyasini uzatish tarm og'ini yaratish 
yoki bo'lm asa quyosh energiyasidan elektr energiyasi olish samarasini 
oshirish va h.k.lar. Ushbu yirik ilmiy texnik muammolar tarkibiga 
ko'plab mayda muammolar kirib ketadi.
Amaldagi natijalar kutilgan ko'rsatkichlardan keskin farq qilishi 
natijasida muammolar yuzaga kelishi ko'p uchraydigan holdir. 
Masalan, nazariy va amaliy bilimlar asosida aniq va mukammal 
bajarilgan hisoblar bo'yicha yaratilgan operatsion yoki laboratoriya, 
diagnostic apparatlar (EKG, ETSG, MRT va boshqalar), qurilmalari 
(tibbiyot sohasida ishlatiladigan) yoki uskuna, ulardan muayyan bir
124

---

sharoitda foydalanish davomida tez-tez ishdan chiqib turishi, qurilma 
yoki uskunani pasportida belgilangan ko‘rsatkichlarni amaldagidan 
farq qilishi va h.k.lar. Bu uskunalaming texnik ishonchliligini, 
ekspluatatsion samaradorligini o‘rganish bilan b ogiiq, zaruriyat 
elektrotexnik uskunalar va elektrotexnik qurilmalaming ekspluatatsion 
ishonchliligini oshirish muammosini yuzaga keltiradi.
Ilmiy muammolami izlash va shakllantirishda ulami yechish 
uchun o‘ylab qo‘yilgan tadqiqotlardan kutilayotgan natijalarni 
amaliyot ehtiyojlari (talablari) bilan o‘zaro munosabati quyidagi uchta 
savolga javob berishi muhimdir:
1. Belgilab olingan yo‘nalishda, ushbu muammoni yechimisiz 
texnikani kelajakda rivojlanish imkoni bormi?
2. K o‘zda tutilgan tadqiqotlar natijasi texnika sohasiga aniq nima 
beradi?
3. Belgilangan ilmiy muammo bo‘yicha olib boriladigan 
tadqiqotlar natijasida olinishi ko‘zda tutilayotgan bilimlar yangi 
qonuniyatlar, yangi usul, texnologiya va texnik qurilmalar bugungi 
kundagi fan va texnikadagi mavjudlariga qaraganda (nisbatan) katta 
amaliy ahamiyatga egami?