«Ma`naviyat asoslarini o`qitish metodjikasi» fanidan tayanch konspekt

Tema-3. Globallasıwdın` unamlı ha`m unamsız aspektleri


Joba:
1. Globallasıwdın` ko`rinis formaları
2. Globallasıwdın` unamlı na`tiyjeleri
3. Globallasıwdın` unamsız aqıbetleri
4. Globallasıw protsessinin` insaniyat keleshegine ta`siri


Tayanısh tu`sinikleri: globallasıw, universallasıw, integratsiya, gomogenlesiw, global til, global siyasat, global ma`deniyat, global ekonomika, global turmıs ta`rizi, liberal globallasıw, ko`p polyuslı du`n`ya, bir polyuslı du`n`ya, eki polyuslı du`n`ya, jer ju`zilik hu`kimranlıq.

A`debiyatlar

Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat – engilmas kuch. T., Ma`naviyat, 2008

Ma`naviyat. Asosiy tushunchalar izohli lug`ati. T. G`.G`ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2009

Milliy g`oya: targ`ibot texnologiyalari va atamalar lug`ati. T., Akademiya, 2007

Bazarbaev J. «Ruwxıyat tiykarları». Nókis., «Ilim» 2016

Utkin A.I. Globalizatsiya: protsess i osmıslenie. – M.: Logos, 2001

Ochildiev A. Globallashuv va mafkuraviy tarbiya. //Xalq ta`limi, 2002, 6-son, 27-3-bet

XXI a`sirdin` basında insaniyattın` o’zinin` mın`jıllag`an tariyxı dawamında ushıraspag`an mashqalaları menen betpe-bet keldi. onın` aldında «Biz qayaqqa baratırmız?», «Bizdi alda ne ku`tedi?», «Biz jasap qala alamız ba?» kibi sorawlar turdı. Adamzattın` o’mir iskerliginin` barlıq tarawında jag`day ta`shwishli bolıp qaldı. Planetanın` yadro urısında pu`tkilley joq bolıp ketiw qa`wipi, ekologiyalıq mashqalalar, bay ha`m qu`diretli Batıs penen jarlı ha`m ha`lsiz Shıg`ıs ortasındag`ı qarama-qarsılıq, barlıq jerde zorawanlıq, jınayatshılıq, narkomaniya, SPID, ruwxıy jarlılıq, demorallasıw, tsinizm, konformizm ha`m tutınıwshılıq kul`ti sıyaqlı qa`wipler qa`ter salmaqta. Ma`mleket da`rejesindegi agressivlik du`n`ya rawajlanıwının` dominant tendentsiyalarınan bolıp barmaqta. Na`tiyjede planetamızdın` adamlarının` u`lken bo`leginde u`mitsizlik, pessimizm, apokalipsislik keypiyat o’spekte. Futurologlar insaniyat kelesheginin` ha`r qıylı kartinasın sızbaqta ha`m, a`dette, olar qayg`ılı tonlarda su`wretlenbekte: jer ju`zilik urıs, resurslardın` kemeyiwinen a`ste-aqırınlıq penen qurban bolıw, ruwxıy jabayılasıw, du`n`yanın` permanent tu`rde o’z-ara dushpanlıq qılıwshı tsivilizatsiyalarg`a bo`linip ketiwi.

Son`g`ı on jıllıqta du`n`ya iliminde qızg`ın talqılanıp atırg`an mashqala globallasıw mashqalası bolıp tabıladı.
Globallasıwdın` ma`nis-mazmunının` en` qısqa anıqlaması onın` adamzattın` bir pu`tin birlikke intergatsiyalasıwının` ob`ektiv, ta`biyiy protsessi ekenliginde. Globallasıw tu`sinigi du`n`yanın` zamanago`y integratsiyalasıw basqıshın atap ko`rsetedi, bul du`n`ya barg`an sayın o’z-ara baylanıslı, g`a`rezli ha`m barg`an sayın universal bolıp barmaqta. XXI a`sirde insaniyat o’z rawajlanıwının` jan`a basqıshı – global du`n`ya da`wirine qa`dem qoydı.
Globallasıw en` da`slep du`n`yanın bir bo`leginde ju`z berip atırg`an sotsiallıq protsesslerdin` barg`an sayın ko`birek da`rejede du`n`yanın` basqa bo`leklerindegi ju`z berip atırg`an protsesslerdir anıqlawında ko`rinedi. Ken`isliktin` tarayıwı, qısılıwı, waqıttın` pressleniwi, geografiyalıq ha`m ma`mleketleraralıq shegaralardın` barg`an sayın tınıqlasıwı ha`m an`sat ieleniwi ju`z beredi. Adamlar, kapitallar, tovarlar, xızmetler ha`m informatsiyalar ag`ımı planeta boylap o’siwshi intensivlikte aylanadı. Jer ku`ta` «kishkene», bunnan shıqtı na`zik bolıp baradı. Tariyxıy o’zgerisler tezligi ha`m dinamikası tan` qalarlıq da`rejede o’sedi. Jeke alıng`an adam o’zinin` qısqa o’miri dawamında ilgeri bir neshe a`sirlerge sozılatug`ın tariyxıy o’zgerislerdin` gu`wası ha`m qatnasıwshısı bola aladı.
Globallasıw ja`mietlik strukturalardın` birlesiw, universallasıw protsessi sıpatında o’zinin` teren` tariyxıy tamırlarına ie. A`yemgi da`wirde ha`m orta a`sirlerde-aq o’zinde u`lken aymaqlar ha`m ko`plep xalıqlardı birlestirgen iri sotsiallıq ja`ma`a`tler orın alg`an: Parsılar ma`mleketi, Aleksandr Makedonskiy derjavası, Rim imperiyası, Shın`g`ısxan ma`mleketi. Biraq bul ja`ma`a`tler ko`binese birgelki bolmag`an aymaqlardın` turaqsız siyasiy birlespeleri bolıp, bekkem bolmag`an ha`m salıstırmalı tu`rde az waqıt o’mir su`rgen.
XVI-XIX a`sirlerde integratsiyanın`, yag`nıy du`n`yanın` ha`r qıylı aymaqlarının` o’z-ara ha`reketi ha`m o’z-ara ta`sirinin` keskin jedelleslesiwi baslandı. Bul jedellesiw Ullı Geografiyalıq ashılıwlar, kitap basıp shıg`arıwdın` oylap tabılıwı ha`m tarqalıwı, kapitalistlik ja`miettin` payda bolıwı ha`m Batıs evropada industriallıq revolyutsiyanın` payda bolıwı menen baylanıslı boldı. Bul protsess 20 a`sirdin` aqırında kommunikatsiyanın` jan`a quralların, a`sirese global informatsiyalıq texnologiyalardan paydalanıw, «salqın urıstın`» tamamlanıp, SSSRdın` tarqalıp ketiwi, burıng`ı sotsialistlik ellerdegi liberallıq reformalardın` o’siwi integratsiya tariyxında alg`ashqı ret adamzattın` ha`r qıylı bo`leklerinin` o’z-ara ta`siri ha`m o’z-ara ha`reketinin` pu`tkil planetanı o’zine qamtıp alıwına erisiwinde ko`zge taslanadı. Mine usı momentten baslap globallasıw so`zin onın` qatan` ma`nisinde qollanıp baslaw mu`mkin. Na`tiyjede insaniyattın barlıq bo`lekleri integratsiyalasqan bolap tabıldı, biraq onın` ha`r qıylı bo`lekleri – ha`r qıylı da`rejede. Insaniyattın` integratsiyalasıwı barg`an sayın ku`shlirek da`rejede dawam etpekte.
Globallasıw o’zinin` zamanago`y ko`rinisinde ko`p qatlamlı (ko`p da`rejeli) ha`m ko`p ta`repli sistema tu`rine ie. onın` ko`rinislerinin` tiykarg`ıları: global kommunikatsiya global ekonomika, global siyasat, global ma`deniyat, global ilim, global til, global turmıs ta`rizi.
Global kommunikatsiya. Kommunikatsiyanın` jan`a quralları jetilistirilgen eskileri (reaktivli aviatsiya, televidenie, radio, Internet, uyalı telefon) menen o’z-ara ha`rekette ha`r qıylı kontinentlerdegi adamlardı baylanıstıradı. Geografiyalıq tosıqlar ha`m ma`mleketlik shegaralar sheginedi. Ken`islik ha`m waqıt qısıladı, adamlar ha`m xalıqlar jaqınlasadı.
Global ekonomika. Global ekonomika payda boladı. Barg`an sayın ko`p sanlı tovarlar ko`plegen ellerdin` ku`sh salıwları arqalı o’ndirilip baslaydı. Birak payda bolıp atırg`an global ekonomikada 40 mın transmilliy korporatsiyalar (TMK) basım bolıp, olardın` basım ko`pshiligi AQSh, Batıs evropa ha`m Yaponiya kapitalına tiyisli. olar ortasha ha`m u`lken bolmag`an ellerdin` ekonomikaların ekinshi plang`a ısırıp taslaydi yamasa o’zlerine bag`ındarap aladı. Planetadag`ı en` iri 100 ekonomikalıq sub`ektlerden 51 i TMK ha`m tek g`ana 49 ı eller bolıp tabıladı. Bul jerde «Coca Cola», «Ford Motor», «Philip Morris», «Mitsubishi», «General Motors», «Toyota» sıyaqlı TMK haqqında so`z etilmekte. «General Motors»tın` jıllıq aylanısı Tailand ha`m Norvegiyanın` jalpı ishki o’niminen artıq, «Ford»tın` aylanısı – Pol`sha, Gretsiya, Malayziyanın`.
Global siyasat. Global siyasat payda bolıp, onın` en` ta`sirshen` ha`m qu`diretli sub`ekti rawajlang`an batıs ma`mleketleri ha`mja`mieti, onın` lideri AQSh esaplanadı. Batıs ma`mleketleri o’zlerinin` ekonomikalıq ha`m a`skeriy qu`diretine tayana otırıp, yaki o’zlerinin` og`ada ta`sirshen` xalıqaralıq sho`lkemlerin du`zedi (NATO, «jetilik»), yaki olardı o’zlerinin` aytqanına ju`rgizedi (Tarifler ha`m sawda boyınsha Jer ju`zilik kelisim, Jer ju`zilik bank, xalıqaralıq valyuta fondı, Xalıqaralıq rekonstruktsiya ha`m rawajlanıw banki). Milliy ma`mleketler batıs ma`mleketleri ha`mja`mietinin` global qu`direti aldında sheginbekte. AQSh ha`m onın` awqamlasları o’z TMKnın` ashko`zlik ma`pleri, o’zlerinin` siyasiy ma`pleri ushın barg`an sayın betsizlershe xalıqaralıq huqıq normaların buzbaqta ha`m suveren ma`mleketler, olardın` xalıqlarına qarsı jınayatlar islemekte. Bunı Yugoslaviya ha`m Irakqa qarsı urıslardan ko`riw mu`mkin. Bunday jag`daylarda SSSRdın` AQSh qarsı irkip turıwshı sverxderjava, onın` agressiv siyasatın irkiwshi, batıslıq emes ma`mleketlerdin` xalıqlarına erkin rawajlanıw ushın imkaniyat beriwshi qu`diretli faktor sıpatında saplastırılıwı unamsız ta`sirlerin ko`rsetpekte.
Global ma`deniyat. Pu`tkil du`n`yanı birlestiriwshi global ma`deniyat payda boladı. Pu`tkil du`n`ya Gollivud kinoo`nimin tutınbaqta (ha`r qıylı ellerde ol milliy kinobazarının` 60 tan 100% ine shekemin quraydı), Garri Potter tuwralı kitaplardı oqıydı, ko`binese anglichan tilles pop- i rok-muzıkanı tın`laydı ha`m t.b. Bayqaw qıyın emes, bul o’nimlerdin` tiykarg`ıları AQSh, Ullıbritaniya ha`m basqa da batıs ma`mleketlerinde islep shıg`arılg`an.
Global ilim. Xalıqaralıq akademiyalıq almasıwlar, jer ju`zilik akademiyalıq infrastrukturanın` rawajlanıwı (internatsionallıq forumlar, jurnallar, baspalar) global ilimnin` payda bolıwına alıp keldi. Sotsiologiya basqa ilimler qatarında teoriyalıq bilimler sisteması sıpatında da, ja`mietlik institut sıpatında da global bolıp basladı.
Global til. Global til – anglichan tili ju`zege keldi, bul tilde ha`r qıylı eller ha`m xalıqlar qarım-qatnasıg`ı a`melge aspaqta. ol ha`r qıylı millettegi, rasadag`ı adamlardı baylanıstırıw menen birge, onın` ja`mietlik turmıstın` bir qatar tarawlarında (siyasat, biznes, ilim) ken` tarqalıwı rus, qıtay, nemets, frantsuz, ispan sıyaqlı rawajlang`an tiller ha`m basqa da tillerdin` pozitsiyalarına qa`wip salmaqta. Son`g`ılarının` ha`reket etiw shen`beri ha`tteki olardın` milliy aymaqlarında da tarayıp barmaqta. Milliy tiller anglichansha kosmopolitikalıq slengler, sintaksislik kal`kalar menen pataslanbaqta, milliy tiller anglichan tili menen qospaq da`rejesine shekem degradatsiyag`a ushıramaqta.
Global turmıs ta`rizi. Turmıs ta`rizin global unifikatsiyalawg`a bolg`an turaqlı tendentsiya ko`zge taslanbaqta: jer sharının` ha`r qıylı mu`eshinde adamlar birdey tamaqlardı jep, birdey kiyimlerdi kiymekte, birdey muzıkanı tın`lap, birdey kinolardı ko`rmekte. Informatsiyalardı da bir qıylı g`alaba xabar qurallarınan almaqta. Bunday global unifikatsiya turmıstın` barlıq salasında milliy o’zlikti, jergilikli o’zgeshelikti joq etedi.
Bir qarag`anda globallasıw ko`rinisleri mine usılardan ibarat. Biraq olar menen shekleniw jetkiliksiz. Globallasıw mashqalaları boyınsha pu`tkil jer ju`zilik sotsiologiyalıq, siyasiy, ekonomikalıq a`debiyatlardın` tiykarg`ı kemshiligi olardın` globallasıwdın` usı ko`rinislerin tek su`wretlep beriwinde, biraq globallasıw protsessinin` ma`nis-mazmunın teren` analizlep, onın` unamlı ha`m unamsız sotsiallıq gumanitar aqıbetlerin ko`rsetip bere almawında bolıp tabıladı.
Pikirimizshe, bir qansha muqıyatlap ha`m teren` analizlegenimizde globallasıw og`ada qarama-qarsılıqlı ha`m quramalı protsess sıpatında ko`zge taslanadı ha`m onda eki tendentsiya o’z-ara qarsı turadı ha`m gu`resedi. olar – du`n`yanı total globallastırıw tendentsiyası ha`m globallasıwg`a qarsı turıw, dezintegratsiyag`a umtılıwg`a bolg`an kontrtendentsiya.
Bir ta`repten, globallasıw – bul insaniyattın` birlesiwi ha`m integratsiyalasıw protsessi bolıp, og`an adamzattın` jasaw sapası ha`m turmıs da`rejesinin` o’siwi, ellerdin` ekonomikalıq ha`m siyasiy rawajlanıwı, ha`r qıylı eller ha`m xalıqlar ortasında texnologiyalar, ilimiy ha`m ma`deniy jan`alıqlar menen almasıwdın` belsendilesiwi saparlas boladı.
Ekinshi ta`repten, globallasıw – bul bay Batıs penen jarlı batıs emes du`n`ya ortasındag`ı jardın` misli ko`rilmegen masshtabda teren`lesiwi, Batıstın` basqa barlıq du`ntya u`stinen qatan diktatı, planeta xalıqlarının` milliy-ma`deniy o’zliginin`, olardın` ruwxıy usaslıqlarının` unifikatsiyalanıwı, milliy-suveren ma`mleketshiliktin` joq qılınıwı, adam shaxsının` standartlastırılıwı ha`m ruwxıy bosap qalıwı. Bulardın` barlıg`ı globallasıw protsessine qarsı turıw protsessin keltirip shıg`aradı, dezintegratsiyalıq tendentsiyanı tuwdıradı ha`m ol keyingi waqıtları ku`sh alıp, haqıyqıy global xarakterge ie bolmaqta.
Dezintegratsiyalawshı antigloballıq tendentsiya AQSh ha`m Batıs elleri kul`tivatsiyalaytug`ın global protsessler formasına spontanlı reaktsiya sıpatında ju`zege kelgenligin tu`siniw ku`ta` a`hmietli.
AQSh baslag`an Batıstın` rawajlang`an ma`mleketleri o’zlerinin` ekonomikalıq ha`m siyasiy qu`diretine tayanıp, globallasıw protsessin tartıp aldı, monopoliyalastırdı, vesternizatsiya ha`m amerikanizatsiyag`a aylandırıp, onnan o’zleri ushın maksimum paydanı go`zlemekte. Batıs globallasıwdı o’zlerinin` batıslıq emes xalıqlardı transmilliy korporatsiyalar ha`m batıs hu`kimetleri ta`repinen qullıqqa tu`siriw, jer ju`zinde o’zlerinin` u`stemligin ornatıw sıyaqlı g`a`rezli maqsetleri jolında qural etip paydalanbaqta. AQShqa jan`a du`n`yalıq ta`rtipte baslı du`n`yanı uyımlastırıwshı ha`m ko`sem roli berilmekte. Mine bul liberal globallastırıwdın` zamanago`y, proamerikan, probatıs formasındag`ı ma`nis-mazmunı. Solay etip, liberallıq globallasıw – bul AQSh tariyxta burın ko`rilmegen ambitsiyalı siyasiy joybarı bolıp, ol uzaq perspektivag`a du`n`ya u`stinen o’z u`stemligin ornatıwg`a bag`darlang`an, global amerikan imperiyasın du`ziwge bolg`an talap. Liberallıq globallasıw – bul du`n`ya ele hesh qashan ko`rmegen insaniyat tariyxı draması.
Globallasıwdın` unamsız, ko`len`ke ta`replerinen gu`walıq beriwshi liberal globalistler ta`repinen de ta`n alıng`an faktlerdi keltireyik. AQSh penen bir qatarda liberallıq globallasıwdın` liderlerinin` biri bolg`an Ullıbritaniya hu`kimeti o’zinin` «Jer ju`zilik jarlılıqtı joq etiw: globallasıwdı jarlılar ushın jumıs islewge ma`jbu`rlew. Xalıqaralıq rawajlanıw boyınsha aq kitap» dep atalg`an ra`smiy basılımında globallasıw alıp kelgen bir qatar jar salıwshı mashqalalardı atap ko`rsetedi: insaniyattın` besten bir bo`legi, al bul 1,2 mlrd.adamnan artıq, za`ru`r tamaqqa, taza suwg`a, meditsinalıq xızmetke, bilim alıw imkaniyatına ie bolmay jasap atır. Olar absolyut jarlılıq shegarasında jasap atır, ku`nine 1 dollardan kem aqshag`a ku`n keshirmekte. Ullıbritaniya alımlarının` globallasıw mashqalalarına bag`ıshlang`an abıroylı basılımı planetamızda balalardın` u`shten biri toyıp tamaq jemeydi, du`n`ya xalkının` yarımı en` za`ru`r da`rilerden paydalanıw mu`mkinshiligine ie emes, 130 mln. bala mektepke barıw imkaniyatına ie emes. U`shinshi du`n`ya ma`mleketlerinde liberallıq tiykardag`ı globallasıw sha`rayatlarında eresekler o’ndiristen ılaqtırıp taslanıp atır, bir waqıttın` o’zinde balalar jumıs islemekte. Du`n`yada balalar miyneti gu`llenbekte: 246 mln. balalar o’zi ha`m jaqınlarının` jasawı ushın pul islep tabıwg`a ma`jbu`r, olardın` 73 mln. aslamı – 10 jastan kishi. Bul sha`rayatlarda du`n`yanın` ko`plegen ma`mleketleri teren` stagnatsiya jag`dayında, ha`tteki sotsiallıq-ekonomikalıq jaqtan degradatsiyag`a ushıramaqta. Du`n`yanın` 70 ma`mleketinde xalıqtın jan basına da`ramatı 1996-jılı 1980-jılg`a qarag`anda, 43 ma`mleketinde 1970-jılg`a qarag`anda kem boldı.
Globallasıw mu`lkiy ten`sizlik ha`m tutınıwdag`ı ten`sizliktin` o’siwin an`latadı. 1760-jılı Hindistannın` jan basına da`ramatı Ullıbritaniyanın` jan basına da`ramatınan tek 10-30% ke az, al Qıtaydag`ı jan basına da`ramat 1800-jılı Ullıbritaniyanın` jan basına da`ramatına ten` yaki ha`tteki onnan joqarı boldı. Ha`zir, XXI a`sir basında Batıstın` barlıq ma`mleketlerinde jan basına da`ramat barlıq rawajlanıp atırg`an ellerdegi jan basına da`ramattan 5-10 ese artıq.
Globallasıwdın` pozitiv na`tiyjelerine tiykarınan batıs ellerindegi siyasiy ha`m ekonomikalıq elitalar, yag`nıy transmilliy korporatsiyalar ha`m batıs hu`kimetleri, sonday-aq olardın` kishi partnerları sıpatında ha`reket etiwshi rawajlanıp atırg`an ha`m postsotsialistlik ellerdin` basqarıwshı klassları erispekte. Batıs emes eller globallasıwdın` unamsız aqıbetleri menen ushıraspaqta, atap aytqanda – rawajlang`an ellerden artta qalıw, o’ndiristin` ayırım salaların (tiykarınan shiyki zat, yarımfabrikat ha`m awıl xojalıg`ı o’nimleri) xoshametlew sebepli xalıq xojalıg`ı balansının` buzılıwı, «miylerdin` ag`ımı», ta`biyiy ortalıqtın` qayta tiklenbeytug`ınday ıdırawı, qayta tiklenbeytug`ın resurslardı gipertutınıw, ekonomikanın` da`stu`riy salalarının` buzılıwı, al bul da`stu`riy turmıs ta`rizinin` de buzılıwı, jumıssızlıq, xalıq massalarının` basım ko`pshiliginin` marginallasıwı ha`m demorallasıwı, milliy o’zlikti joyıtıw, basqa ellerge ku`shlep liberallıq-kapitalistlik qa`diriyatlardı tan`ıw – ja`ma`a`tlik kollektivizm ornına jawınger individualizm, ulıwmalıq iygilik ideyası ornına agressiv ma`pdarlıq ha`m ashko`zlik, diniy isenim ornına ruwxıylıqsız sekulyarizatsiya.
Globallasıwdın` negativ ko`rinislerinin` zamanago`y formalarının` biri – bul global narkomafiya tarmag`ının` qa`liplesiwi bolıp tabıladı. Narkotik shiyki zattı o’ndiriwen` jarlı ha`m biyshara eller – Kolumbiya, Birma, Ta`jikstan, Awg`anıstang`a tuwra keledi.
Da`stu`riy turmıs ta`rizi qıyrag`an ha`m kapitalistlik globallasıw basımı asıtında qalg`an diyxanlar narkotik shiykizattı o’siriwge ma`jbu`r bolag`an. Narkotikler, narkomafiya – bul u`lken jamanlıq bolıp, onın` liberal globallasıwdan tamır alatug`ın haqıyqıy sebeplerin bilmey turıp gu`resiw derlik mu`mkin emes.
Liberallıq formadag`ı globallasıw bir-birinen izolyatsiyalang`an, bir-biri menen tınımsız konkurentlik gu`res alıp baratug`ın egoist individuumlardan ibarat tutınıwshılıq ja`mieti bayrag`ı astında en jaymaqta. Adamzat birdey talg`amg`a ie tutınıwshılardın` bir tekli massasına aylanıp barmaqta: tutınıw unifikatsiyalanbaqta: ishimlikler, gamburgerler, amerikan ha`m anglichan pop-muzıkası, kinofil`mler ha`m teleprogrammalar. Bul asqazanlar da`rejesindegi globallasıw. So`z global tutınıw haqqında barmaqta. AQSh pu`tkil planetanı Makdonal`dslar ha`m i Koka-Kolalar ushın maydanshag`a aylandırıwg`a umtılmaqta.
Liberal-kapitalistlik globallasıw du`n`yanı unifikatsiyalawg`a, onı bir sxema – amerikan (batıs) standartı boyınsha qurıwg`a umtılmaqta. Insaniyatqa batıs qa`diriyatları ha`m talg`amları u`stinlik etken birdnn-bir ma`deniyat tan`ılmaqta. Global Batıs AQSh basshılıg`ında pu`tkil du`n`yanı birinshi gezekte batıs ma`mleketlerine paydalı bolg`an liberal-demokratiyalıq printsiplerde qayta qurıwg`a umtılmaqta. olardı basqa xalıqlarg`a usı liberallıq qa`diriyatlar za`ru`r me degen soraw ta`shwishlendirmeydi. Bulardın` barlıg`ı nızamlı tu`rde du`n`yanın` ha`r qıylı ma`mleketlerindegi og`ada ko`plep adamlar massalarında narazılıq oyatadı, o’ytkeni du`n`yanın` etnoma`deniy ha`m uivilizatsiyalıq ko`pqırlılıg`ı insaniyattın` baylıg`ı bolıp tabıladı, onın` ruwxıy rawajlanıwının` deregi bolıp tabıladı.
Liberallıq globallasıw ha`m u`shinshi jer ju`zilik urıs. Batıs ma`mleketleri ha`mja`mieti demokratiyanı ha`m insan erkinliklerin ken`eytiw bayrag`ı astında du`n`yanın` barlıq ellerinde o’zinin` «besinshi kolonnasın», o’zinin` ta`sir jasaw agenturasın jarattı. olar professional liberal-batısshılar ha`m huqıq qorg`awshılar toparı bolıp, onın` iskerligi o’z elinin` milliy ma`plerine dushpan bolıp tabıladı. olar o’z xaoqınan ku`ta` jıraqta, biraq usıg`an qaramastan dawısı ashshı, AQShtag`ı qorg`awshılarının` liberal-globallıq ko`z-qarasların jaqlawda izshil ha`reket etedi. olardı finanslıq jaqtan ha`r qıylı batıs fondları xoshametleydi. Bul satıp alıng`an liberallıq batıslıq keypiyattag`ı lobbi ha`m ha`r bir ma`mlekettegi milliy intelligentsiyanın` bir bo`legi bolıp, bul ellerdin` da`stu`rleri ha`m ma`deniyatına jat normalar ha`m qa`diriyatlardı en jaydırdı. Bul toparlardın` satqınlıq iskerlikleri sebepli XX a`sirdin` birinshi yarımında bolg`anı sıyaqlı tikkeley agressiya emes, al sheber nıqaplang`an psixologiyalıq ekspansiya, ruwxıy kolonizatsiya, ıdıraw ha`m batıs emes ma`mleketlerli ishten basıp alıw ju`z bermekte. Ha`kimiyat strukturalarına, ha`r qıylı ja`mietlik sho`lkemler ha`m birlespelerge kirip bara otırıp, o’zlerinin` partiyaların du`ze otırıp, g`alaba xabar kuralların o’z qadag`alawına ala otırıp, olar ha`kimiyattı ishten basıp alıw, o’z ellerinin` batıs monopoliyaları ha`m batıs ha`kimiyatları ma`plerine bag`ındırılıwı ushın za`miyn jaratadı. Bul taktika son`g`ı jılları ha`r qıylı formada AQSh ta`repinen ko`plegen ellerde sınaqtan o’tkerildi – Rossiyada, Belorussiyada, Yugoslaviyada, Iraqta, Iranda, Venesuelada.
O`zinin` transmilliy korporatsiyaları, g`alaba xabar quralları (anıg`ırag`ı, Batıs ma`pleri paydasına massalıq global dezinformatsiya ha`m miydi juwıw quralları), xalıqaralıq hu`kimetlik ha`m hu`kimetlik emes sho`lkemler, sonın` menen qatar, liberallıq-huqıq qorg`awshı «besinshi kolonna» ja`rdeminde AQSh ha`m onın` geypara batıs ma`mleketlerindegi awqamlasları a`melde pu`tkil insaniyatqa qarsı u`shinshi jer ju`zilik urıstı baslap jiberdi. onın` maqseti – pu`tkil du`n`yanı AQSh baslag`an Batıstın` diktatına tolıq boysındırıw. Batıs ma`mleketlerinin` global ekspansiyasına tosqınlıq bolıp turg`an SSSR dın` ha`m sovet blogının` ıdırawı AQSh ha`m Batıstın` neokoloniallıq ha`m neoimperiyalıq ambitsiyalarına jol ashtı.
Biz tolıq isenim menen bu`gingi ku`nde du`n`yada AQSh ta`repinen baslang`an U`shinshi jer ju`zilik urıs ketpekte dep ayta alamız. ol du`n`yanın` liberal globallasıwının` ajıralmas a`skeriy-siyasiy bo`legi bolıp tabıladı. Bul urıs SSSR qıyrag`annan son` birden-aq, AQSh ha`m batıs ma`mleketleri postsotsialistlik ha`m postsovetlik ken`isliktegi barlıq ellerdi o’zinin` ta`siri yamasa tikkeley bag`ınıshlılıg`ı orbitasına tartıw siyasatın awıtqımay a`melge asırıp baslag`annan-aq ju`zege keldi. Sovetler Awqamı AQSh siyasiy ishteyinin` ashko`zligin irkip tura alatug`ın birden bir real ku`sh edi. SSSRdın` bolıwının` o’zi «jan`a du`n`yalıq ta`rtip»ti ornatıwg`a ku`shli tosqınlıq bolıp turg`an edi. SSSR tarqag`annan keyin, da`stu`riy xalıqaralıq ku`shler balansının` ıdırawınan ilhamlang`an AQSh tez arada salqın urıs energiyasın liberal globallasıw arnasına burıp jiberdi. Bul a`melde ha`mmenin` ha`mmege qarsı global urısı bolıp, AQSh onın` teren`ge ha`m ken`likke rawajlanıwın belsendi tu`rde xoshametlep barmaqta.
Amerika du`n`yanın` barlıg`ın o’zinin` milliy ma`pleri zonası dep ja`riyaladı. Zorawanlıq AQShnın` ra`smiy ma`mleketlik siyasatı rangına ko`terildi. AQSh diktatına boysınbag`an, onın` ma`plerine qarsı turatug`ın ha`r qanday ma`mleket dushpan esaplanıp, kuwdalanadı, bunday ellerdin` ha`r birine urıs ja`riyalanadı. Bul jer ju`zilik urıs ele tolıq masshtablı xarakterge ie bolmadı, biraq qatan` tu`rde jobalı ha`m izbe-izlikte alıp barılmaqta. ol u`sh bag`darda «salqın» ha`m «ıssı» formalarda alıp barılmaqta: birinshi – ekspansiya ob`ekti sıpatında tan`lang`an ellerdin` xalıqlarının` ja`mietlik sanasın qu`diretli informatsiyalıq-psixologiyalıq u`git-na`siyatlaw aparıladı; ekinshisi – bul ellerde arnawlı ta`sir ko`rsetiw agenturasın, «besinshi kolonnanı» du`ziw, bul agenturag`a mu`mkin bolg`an ja`rdemdi ko`rsetiw, birinshi na`wbette, «o`zinin`» adamların ha`kimiyattın` ekonomikalıq, siyasiy ha`m ma`mleketlik strukturalarına engiziw ushın finanslıq, bul agentler ta`repinen eldin` ishinde turıp adamlar sanası menen manipulyatsiya jasawı ushın barlıq g`alaba xabar quralların basıp alıw, o’z iskerligi arqalı ma`mleketlik u`stinlerdi shayqaltıwshı, elde ta`rtipsizlikler ha`m siyasiy turaqsızlıqtı keltirip shıg`arıwshı ha`r qanday ja`mietlik sho`lkemler, siyasiy birlespeler ha`m partiyalardı finanslıq qollap-quwatlaw; u`shinshi – ha`kimiyattı o’zgertiw ha`m olarda proamerikan quwırshaq hu`kimetlerdi ornatıw ushın elge qarsı ashıqtan-ashıqden qurallı agressiya.
Du`n`ya ha`zirgi ku`nde amerikanın` global diktat siyasatının` og`ada agressiv fazasının` gu`wası ha`m qurbanı bolmaqta, bul Yugoslaviya ha`m Iraqqa qarsı ashıqtan-ashıq a`skeriy agressiyada o’z ko`rinisin taptı. KXDR, Kuba, Belorussiya, Iran ha`m basqa da AQSh qa maqul bolmag`an ellerdi liberallıq-globallıq «tınıshlandırıw» jobaları islep shıg`ılmaqta ha`m bul sır tutılıp atırg`anı joq. Du`n`yag`a real tu`rde ulıwmaplanetalıq amerikalıq imperiya, AQSh tın` pu`tkil du`n`yanı liberal-globallıq kolonialastırıwı qa`wpi do`nbekte.
Joqarıda aytılg`anlar menen baylanıslı tu`rde bunday globallasıw za`ru`rli tu`rde o’zinin` qarama-qarsısın – dezintegratsiya tendentsiyasın keltirip shıg`aradı.
Globallasıwdın` orın alg`an, liberallıq formada dawam etiwi ta`shwishli – ko`plegen alımlardın` bahalawınsha, liberal printsiplerdegi globallasıw tsivilizatsiya qırına du`n`yanın` ko`plegen elleri xalqının` u`lken bo`legin shıg`arıp taslaydı. Ko`plegen batıs emes ma`mleketlerdin` xalıqlarının` basım ko`pshiligin globallasıw zamanago`y, liberallıq formasında dawam etse, og`ada dramalıq ta`g`dir ku`tip tur - marginallasıw, jumıssızlıq. Belgili senegallı alım Samir Aminnin` tastıyıqlawınsha, liberallıq globallasıw sistemasına qamtılg`an sayın Rossiya xalqının` 40% i, arab ellerinin` (Marokko, Aljir, Tunis, Mısır, Siriya, Iraq), Turkiya, Iran, Braziliya, Meksika ha`m Latın Amerikasının` basqa ellerinin` 50-70% i, Qıtay ha`m Hindistannın` xalqının` 70-80 % i, Tropikalıq Afrika, Karib basseyni ma`mleketleri, Batıs Aziya ma`mleketlerinin` derlik barlıq xalkı «miynettin` rezerv armiyası». Yag`nıy jumıssızlar ha`m marginallar qatarına o’tedi. Ju`z millionlap, milliardlap adamlar jarlılıqqa, da`stu`riy turmıs ta`rizinin` buzılıwına, degradatsiyag`a, demoralizatsiyag`a, sotsiallıq varvarlıqtın` og`ada ha`r qıylı formalarına mu`ptala boladı.
Globallasıwdın` alıp keletug`ın qa`wipleri ha`m qa`terlerine juwap sıpatında pu`tkil du`n`yada qarsılıq ha`reketleri ken` en jaymaqta, gnyde ha`tteki en` tan` qalarlıq formalarda da. Du`n`yanı global unifikatsiyalawg`a ha`m batıs ma`mleketlerinin` diktatına qarsı qarsılıq jedel o’sip barmaqta. Adamzattın` gomogen, kelbetsiz, global imperalizm orayı AQShtın` komandası arqalı basqarılatug`ın, global massag`a aylanıwına qarsı gu`res en jaymaqta.
Total liberallıq globallasıw diktatına juwap reaktsiya sıpatında antiglobalizm ju`zege keledi, onın` o’zi de, bir qarag`anda parodoksal bolıwına qaramastan, global qubılısqa aylanıp barmaqta. Bizin`she, pu`tkildu`n`yalıq antiglobalizm sotsiallıq qubılısın eki ag`ımg`a bo`liw mu`mkin - tiykarınan AQSh ha`m Batıs evropada tarqalg`an batıs antiglobalizmi ha`m tiykarınan Jaqın ha`m orta Shıg`ıs, Aziya, Afrika, Latın Amerikası elleri menen baylanıslı shıg`ıs antiglobalizmi. Sonnı aytıp o’tiw kerek, antiglobalizm o’zinin` ha`r qanday formasında ayqın an`latılg`an antiamerikanlıq bag`darg`a ie. Sonlıqtan liberallıq globallasıw qatan` logikasında antiamerikanizmdi payda etedi, al ol o’z masshtabı boyınsha global xarakterge ie boladı.
Antiglobalizmnin` sotsiallıq bazası ha`r qıylı ellerde ha`r tu`rli. Batıs ellerinde – bul globallasıwdan zıyan ko`rip atırg`an kishi ha`m orta biznes, o’ndiristin` waqtı-waqtı depressiyag`a ushırap turatug`ın da`stu`riy tu`rleri (metallurgiya, toqımashılıq, tigiw, temeki o’ndirisi, klassikalıq mashina sog`ıw) menen baylanıslı kompaniyalar, rawajlanıp atırg`an ellerden kirip kelgen arzan jumısshı ku`shi menen konkurentsiyadan zardab shegetug`ın jallanba jumısshılar, geypara o’ndiris tu`rlerinin` rawajlang`an ellerden rawajlanıp atırg`an ellerge ko`shiriliwi aqıbetinde jumıslarınan ayrılg`an jumıssızlar.
Rawajlanıp atırg`an ellerde antiglobalizmnin` sotsiallıq bazası mayda ha`m orta kapital, ekonomikada da`stu`riy uklad wa`killeri, ja`miettin` da`stu`riy qatlamları. Liberallıq globallasıw olardın` pozitsiyaların buzadı. Globallasıwdın` unamsız aqıbetlerine qarsı narazılıq geyde a`beshiy ko`rinislerge ie bolmaqta: terrorizm, ekstremizm ha`m fundamentalizm. Batıstın` dawsız ekonomikalıq ha`m a`skeriy-siyasiy hu`kimranlıg`ı sha`rayatında rawajlanıp atırg`an ellerdegi ha`lsiz ha`m jankeshti adamlar o’z juwabın taptı: terrorizm. Biz onı varvarlıq globallasıwdın` zamanago`y ko`rinislerine varvarlıq juwap sıpatında qabıl etemiz. Globallasıwg`a bunday shekten shıqqan formadag`ı reaktsiyanı qaralay otırıp ha`m olardı adamgershiliksiz, perspektivasız sıpatında qaray otırıp, sonı atap ko`rsetiw kerek, olar liberallıq globallasıwdın` unamsız aqıbetleri sebepli nızamlı tu`rde kelip shıqtı. A`yne globallasıwdın` liberallıq-kapitalistlik forması terrorizmnin` payda bolıwı ushın ha`m onın` ken`eytilgen masshtabta qayta o’ndiriliwi ushın za`ru`r alg`ısha`rtlerdi jaratadı. Zamanago`y terrorizm liberallıq globallasıwdın` ta`biyiy o’nimi esaplanadı. Bul miriwbetsiz ko`rinislerdi qaralay otırıp, olardın` artında nelerdin` turg`anlıg`ın umıtpawımız kerek. A`yne liberallıq globallasıwdın` nau`mit ha`m biynesip adamlardın` shekten shıqqan, al geyde birden bir quralı sıpatında terrorizmdi keltirip shıg`arg`anı ha`m udayına keotirip shıg`arıp otıratug`ını haqqında o’zimizge esap beriwimiz kerek. Zamanago`y terrorizmnin` birlemshi sebebi AQShnın` gegemonlıq pretenziyaları, du`n`yanı batıs tarnsmilliy korporatsiyalarının` ha`m batıs hu`kimetlerinin` ma`plerine turpayı zorawanlıq penen bag`ındırıw bolıp tabıladı.
AQSh ha`m batıs ma`mleketlerinin` a`skeriy qu`diretine qarama-karsı qoyatug`ın ku`shke ie bolmag`an xalıqlardın` o’z g`a`rezsizlikgi ha`m erkinligin qorg`awdın` birden bir ha`m en` son`g`ı quralı sıpatında terrorizm ashıqtan-ashıq ha`m turpayı zorlıqqa en` aqırg`ı karsılıq bolıp tabıladı. Sonlıqtan, bizin` liberal opponentlerimizge qanshelli orınsız bolıp ko`rinbesin, zamanago`y du`n`yanın` qa`wipsizligine qa`wip deregi rawajlanbag`an demokratiyag`a ie ha`lsiz rawajlang`an eller emes, al, kerisinshe, demokratiyanın` joqarı da`rejesine ie, texnikalıq jaqtan rawajlang`an ma`mleketler bolıp tabıladı. olar ku`sh quralları arqalı batıs emes xalıqlardı o’zlerine boysındırıp, olarg`a o’z erkin tan`ıp, o’z qag`ıydaları boyınsha oynatqısı keledi. Ha`r qanday zorawanlıq, ta`biyiy tu`rde, o’zindey juwaptı keltirip shıg`aradı. Terrorizm – Batıstın` ku`sh siyasatının` tuwındısı. Sonlıqtan AQSh ha`m batıs elleri bunday siyasattı ju`rgizer eken, terrorizm ha`r qashan jasap qala beredi.
Usıg`an baylanıslı terrorizmdi joq etiwdin` usılı AQSh ha`m Batıstın` basqa xalıqlar ha`m ma`mleketlerdi o’z ma`plerine zorlıq penen bag`ındırıw ha`m boysındırıw siyasatın toqtatıw bolıp tabıladı.
Du`n`ya ja`mietshiligi liberal globallasıwg`a tek g`ana massalardın` stixiyalıq narazılıg`ı da`rejesinde emes, al sonın` menen birge ma`mleketlerdin` sotsiallıq sho`lkemi da`rejesinde qarsı turıw kerekligin an`lap barmaqta. Tek g`ana ja`mietshilik emes, al du`n`yanın` ko`plegen ellerinin` hu`kimetleri globallasıwdın` orın alg`an tendentsiyalarınan ta`shwishlenbekte. Batıs emes du`n`yanın` jetekshi elleri – Qıtay, Hindistan, Indoneziya, Braziliya, Iran ha`m basqa da ko`plegen ma`mleketler amerikansha globallasıwdı qabıl ete almaydı, sonlıqtan liberal globallasıw strategiyasına anaw yaki mınaw tu`rde qarsı turadı.
AQSh ha`m basqa da batıs ellerinin` basqarıwshı toparlarının` alıp barıp atırg`an globallıq imperalizm siyasatı pu`tkilley perspektivasız ha`m jen`iliske mu`ptala boladı. AQSh ta`repinen basım ku`sheygen sayın xalıqlar ha`m ma`mleketlerdin` liberallıq globallasıwg`a bolg`an qarsılıg`ı barg`an sayın ken`eyip ha`m ku`sheyip bara beredi.
Ko`plegen g`a`rezsiz ma`mleketler globallasıwdın` zamanago`y formasının` qanday qa`wiplerdi keltirip shıg`aratug`ınlıg`ı tuwralı o’zlerine esap bere baslaydı. Biraq AQSh ha`m basqa da batıs ellerinin` u`lken a`skeriy, siyasiy ha`m ekonomikalıq qu`direti o’z suverenitetlerin saqlap qalıwg`a umtılıp atırg`an ellerge batıs imperadizmi ekspansiyasına na`tiyjeli qarsı turıw mu`mkinshiligin bermeydi. Sonlıqtan zamanago`y du`n`yadag`ı globallasıw protsessleri AQSh baslag`an Batıs ellerine qarsı turıwshı ma`mleketlerdin` ku`shlerin konsolidatsiyalaw ha`m olar ta`repinen a`skeriy-siyasiy awqamlar ha`m bloklar du`ziw za`ru`rligin ku`n ta`rtibine shıg`aradı. Bul eretli-kesh minnetli tu`rde ju`z beredi. Rossiya, Qıtay, Hindistan, musılman du`n`yası ma`mleketleri, Latın Amerikası ha`m Afrika ma`mleketleri elleri o’zlerinin` ekonomikalıq ha`m a`skeriy potentsialın birlestirgen halda Batıs global imperalizmi aldında o’zlerinin` milliy ma`plerin qorg`ap qala aladı. Tek g`ana usınday siyasiy ha`m a`skeriy ku`shlerdin` al`ternativ orayların du`ziw tu`rindegi sotsiallıq-sho`lkemlesken qarsılıq AQShtı global nietlerinen qaytara aladı
Sonı aytıw kerek, amerikansha globallasıw insaniyat ushın qa`terli bolg`an ko`p g`ana qa`wiplerdi alıp kelmekte. Du`n`ya ja`mietshiligi bul qa`wiplerdin` teren`ligin ha`m ken`ligin ele tolıq an`lap jetpedi. Sog`an qaramastan xalıqlardın` o’zligin an`lawının` teren` tu`pkirlerinde waqıyalardın` ulıwmalıq liberal globallasıw bag`darında rawajlanıwının` o’z ta`g`dirleri ushın qa`terli ekenligin an`lawı a`ste-aqırın pisip jetilispekte.
Olardın` geypara a`xmietlilerine toqtalıp o’temiz. Birinshiden, liberal globallasıw milliy ma`mleketshiliktin` eroziyasına, milliy ma`mleketlerdin` suverenitetin ha`lsiretiwge alıp kelip qoymastan, olardın` ıdırawına ha`m tolıq joq bolıwına alıp keledi. ekinshiden, liberal globallasıw, unifikatsiyalang`an dinsiz ma`deniyattı, anıg`ırag`ı onın` surrogatın, jarata otırıp, diniy da`stu`rlerdi ha`m milliy ma`deniyatlardı da joq etiwge umtıladı. U`shinshiden, liberal globallasıw adamzattı tolıq ma`nawiyatsızlıqqa mu`ptala etedi, ol xalıq turmısının` da`stu`riy qa`diriyatların ıdıratadı. ol dininen, iseniminen, tariyxıy yadınan ayırılg`an, milliy tarmırlarınan, diniy da`stu`rlerinen ajıralıp qalg`an, o’zinin` ata-babaların eslemeytug`ın, o’z Watanına biypa`rwa, tek g`ana tutınıwg`a qa`biletli, yag`nıy tek o’zinin` taza fiziologiyalıq talapların qanaatlandırıwg`a bag`darlang`an zombi adamdı, ma`n`gu`rtti jaratadı. Liberal globallasıw adamdı haywang`a, onın` u`stinen an`sat manipulyatsiya qılıwmu`mkin bolg`an janzatqa aylandırıwg`a umtıladı. To`rtinshiden, liberal globallasıw ellerdi olardın` milliy-ma`mleketlik ha`m ma`deniy o’zine ta`nliginen ayırıp, planetanı tek bir joqarıma`mleket hu`kimranlıq etetug`ın qandaydur kelbetsiz, bir tekli, bir polyuslı ken`islikke aylandıradı. Besinshiden, liberal globallasıw du`n`ya ju`zilik ta`rtipti, du`n`ya ju`zilik hu`kimetti, du`n`ya ju`zilik politsiyanı, du`n`ya ju`zilik qurallı ku`shlerdi milliylikten, ma`mleketlikten u`stin strukturalar sıpatında ornatıwg`a umtıladı. Bul insaniyattı bu`gingi ku`nge shekem ko`rilmegen qorqınıshlı aqıbetlerge alıp keliwi mu`mkin bolg`an global ekonomikalıq, siyasiy ha`m ruwxıy totalitarizmge alıp keliwi mu`mkin. Bunday jag`dayda AQSh du`n`ya ju`zilik diktatura, global manipulyatsiya orayı sıpatında barlıq xalıqlardı basqaradı. Liberal globallasıw barlıq g`a`rezsiz ma`mleketlerdi AQSh egidası astında qandaydur «jer ju`zilik ha`mja`mietke», «ma`mleketler awqamına» birlestirip, keyin ala bul ma`mleketlerdi olardın` huqıqları ha`m o’z milliy ma`plerin qorg`aw, o’z milliy siyasatların ju`rgiziw imkaniyatlarınan ayırmaqshı.
Liberal globallasıw AQSh basshılıg`ındag`ı Batıs ha`m Shıg`ıs ortasındag`ı Ullı qarama-qarsılıqtan` payda bolıwına alıp keldi. eger 1991-jılg`a shekem o’tmish da`wirdin` tiykarg`ı qarama-qarsılıg`ı eki sotsiallıq sistemanın` – kapitalizm ham sotsializmnin` ortasında bolg`an bolsa, SSSR tarqap ketkennen keyin bu`gingi da`wirdin` zamanago`y du`n`yanın` pu`tkil siyasiy arxitektonikasın ha`m rawajlanıwın belgilep beriwshi baslı qarama-qarsılıg`ı Batıs ha`m ııg`ıs ortasındag`ı ma`deniy-qa`diriyatlıq da`rejedegi global konflikt bolıp tabıladı. Global bay Batıs (AQSh, Kanada, Batıs evropa elleri, Yaponiya, Avstraliya, Jan`a Zelandiya) global jarlı Shıg`ısqa (Rossiya, Ukraina G`MDAnın` basqa elleri, Qıtay, Hindistan, musılman du`n`yası, Afrika ha`m Latın Amerikası elleri) qarsı turmaqta. Biraq Batıs ellerinin` o’zinin` de «ishki Shıg`ısı» bar: bul, birinshiden, xalqı globallasıwdın` zamanago`y formasınan ha`siret shegip atırg`an eller (orta ha`m kishi biznes, fermerler, bir qatar jallanba jumısshılar kategoriyaları, jumıssızlar, ekinshiden, «u`shinshi du`n`ya»dan shıqqan ko`p sanlı emigrantlar).
Batıs ha`m Shıg`ıs ortasındag`ı jarlıq barg`an sayın teren`lespekte ham ken`eymekte. olar ortasındag`ı qarama-qarsılıqlar printsipinde sheshilmewi de mu`mkin. Batıs ma`deniyatı ha`m Shıg`ıs ma`deniyatı bir bolıp jasay almaydı, hesh qashan kesilispeydi. Sonlıqtan AQShnın` Shıg`ıstı vesternizatsiyalaw u`mitleri push ham tiykarsız. Batıs ha`m Shıg`ıs tsivilizatsiyası ortasındag`ı konfliktler liberal globallasıw usınıp atırg`an jollar ha`m usıllar menen sheshilmeydi. Bul konfliktti Batıstın` Shıg`ıstı jutıp alıwı, liberal globallasıwdın` aqıbetlerinen narazılarg`a qarsı ku`sh metodların isletiw arqalı sheshiw mu`mkin emes. Ayne liberal globallasıw strategiyası Batıs ha`m Shıg`ıs ortasındag`ı konfliktti keskinlestirip, zamanago`y du`n`yadag`ı keskinliktin` sebepshisi bolmaqta, adamzattı hesh kim jen`ip shıqpaytug`ın global urısqa baslamaqta. Du`n`yanın` jasawına tiykarg`ı qa`wip AQShtan kelip shıqpaqta. AQShnın` o’zine za`ru`r bolg`an du`n`yalıq ta`rtipti ornatıw boyınsha ambitsiyalı, gegemonlıq jobaları, onın` ku`sh ha`m a`skeriy agressiyanı qollanıw arqalı du`n`ya ju`zilik hu`kimranlıqtı ornatıwg`a bolg`an pretenziyaları pu`tkil du`n`yag`a qa`wip salıp, insaniyattı katastrofag`a jeteklemekte.
Insaniyat qayaqqa barmaqta? Aldımızda bizdi ne ku`tpekte? eger liberal globallasıwdın` rawajlanıwının` tariyxıy logikasına ersek, onda bul hesh qayda aparmaytug`ın, anıg`ırag`ı o’zin-o`zi joq etiwge aparatug`ın jol bolıp tabıladı. Bul insaniyattın` rawajlanıwının` dıg`ırıqlı jolı bolıp, du`n`yanı global katastrofag`a – tsivilizatsiyalar ortasındag`ı konfliktke, aqır-aqıbetinde yadro urısına alıp keledi. AQSh ta`repinen jobalastırılg`an liberal globallasıw joybarı pu`tkil du`n`ya ushın tek zıyanlı g`ana emes, al ku`ta` qa`wipli. Sonlıqtan da ol a`umetsizlikke, jen`iliske ushıraydı. Adamzat bul joybardı ulıwma qabıl etpeydi, AQShqa itaatkarana boysınbaydı, onın` ku`shleri qanshelli qorqınıshlı bolıwına qaramastan. Tariyx gu`walıq bergenindey ku`shke qarsı udayına basqa ku`sh tabılıp turg`an.
Sonı atap o’tiw kerek, qandayda bir global ja`miet yamasa global imperiyanı du`ziw printsipinde mu`mkin emes, o’ytkeni ha`r qanday global du`n`ya ju`zilik sistema, eger onı ulıwma reallıqta mu`mkin dep ko`z aldımızg`akeltire alsaq, absolyut turaqsız boladı ha`m birden ıdırap ketedi. onın` uzaq mu`ddetke jasap turıwın ha`m turaqlılıg`ın ta`miynleytug`ın ishki integratsiyalawshı ku`shler joq.
Keleshek anıq emes. onın` barlıq detalların anıqlaw mu`mkin emes. onı aldınnan boljaw qıyın. optimizm ushın da, pessimizm ushın da tiykarlar jetkilikli. Imkaniyatlar spektrinen hesh na`rseni alıp taslap bolmadı. Usıg`an qaramastan, du`n`yalıq waqıyalardın` bunnan keyingi rawajlanıw barısının` en` bolmag`anda konturların anıqlawg`a ha`reket etip ko`reyik.
Adamzat ushın tragediyalı bolg`an aqıbetten qalay qashıp qutılıw mu`mkin? Keleshek rawajlanıwdın` stsenariylerinin` imkaniyatları qanday? Bizin`she, bir neshe variantlar mu`mkin. Birinshi. AQSh ha`mbatıs ma`mleketler globallasıw strategiyasın o’zgertedi ha`m globallasıwdı tek o’zinin` ayrıqsha artıqmashılıg`ı, imtiyazı, o’zinin` jeke menshigi dep qaramaydı. AQSh erkli tu`rde gegemonlıq umtılıslarınan ha`m barlıq mashqalalardı sheshiwde ku`sh jumsawdan bas tartadı. ekinshi. Batıs emes eller awqamlarg`a birlesedi ha`m AQShtı ha`m onın` batıs awqamlaslarının` gegemonlıq pretenzeların ha`m globallasıwdı tek o’zlerinin` ma`plerinde paydalanıwların toqtatadı. U`shinshi. Batıs sharshaydı ha`m ishten jemiriledi, o’ytkeni liberal globallasıw strategiyası batıs ellerinin` ekonomikalıq ha`m ruwxıy potentsialın azdıradı, olardı sotsiallıq energetikadan mahrum etedi ha`m qıyrawg`a alıp keledi. To`rtinshi. Batıs ha`m Shıg`ıs sha`rayatlar basımı astında, xalıqaralıq huqıqqa tayana otırıp ha`m xalıqaralıq sho`lkemlerden paydalana otırıp, kelisim so`zler stolında globallasıw protsesslerin basqarıw ha`m qadag`alaw jobasın islep shıg`adı. Besinshi. eger joqarıda atap o’tilgen stsenariylerdin` hesh biri a`melge aspasa, insaniyat global konflikt, du`n`ya ju`zilik urıs na`tiyjesinde qırg`ıng`a ushıraydı. Sonı aytıp o’tiw kerek, bul stsenariyler bir-biri menen uyg`ın halda da a`melge asırılıwı mu`mkin.
Eger keleshek du`n`yanın` du`zilisi konturları haqqında so`z eter bolsaq, tariyxıy logikadan kelip shıg`ıp, onın` ko`p polyuslı bolatug`ınlıg`ın tastıyıqlaw mu`mkin - ha`r bir el o’zinin` milliyligin, ma`deniyatın, tilin ha`m ma`mleketshiligin saqlap qaladı. Keleshekte du`n`yalıq ta`rtip du`n`ya ha`mja`mietine kiriwshi barlıq ellerdin` ku`shleri ha`m ma`pleri balansına tiykarlang`an boladı. Hesh bir ma`mleket basqalardın` aldında hesh qanday abzallıqlarg`a ie bolmaydı. Ha`mme ten` boladı.Tek usınday sha`rtlerde g`ana biz jer ju`zinde tınıshlıq ornaytug`ınlıg`ına isene alamız.
Eger zamanago`y du`n`yada orın alg`an siyasiy jag`daydı bahalaytug`ın bolsaq, onda ta`n alıw kerek, Shıg`ıs ma`mleketlerinin` kollektiv tu`rdegi qu`sh penen qarsı turıwı arqalı liberal globallasıwdı toqtatıw mu`mkin. Liberal globallasıw qa`wipleri aldında Rossiyanın` millyi ma`pleri ko`pshilik jag`dayda Qıtay, Hindistan, musılman du`n`yamı ma`mleketlerinin` ma`pleri menen sa`ykes keledi.
Shıg`ıs ellerinin` ishinde Rossiya ha`m Qıtay bu`gingi ku`nde AQShtı onın` du`n`yalıq hu`kimranlıqqa bolg`an pretenziyasında real tu`rde toqtata alıwı, liberal globallasıwdın` jen`isli sheriwin irkiwi mu`mkin. Bul ellerdin` ha`r biri tek g`ana qu`diretli siyasiy, ekonomikalıq ha`m a`skeriy potentsialg`a ie bolıp qoymastan, al, en` baslısı, tariyxıy tamırları mın`jıllıqlarg`a barıp tireletug`ın u`lken ruwxıy potentsialg`a da ie. olar AQShnda bolmag`an ha`m bolıwı da mu`mkin emes potentsial energiyag`a ha`m adam ku`shlerine ie. Amerika Qurama Shtataları ha`lsiremekte, tınıshsızlanıp baslamaqta, olar so`zdin` tuwra ma`nisinde ıdırap baslamaqta, olarg`aqarsı bolg`anlardın` barlıg`ına taslanbaqta, bulardın` barlıg`ı keshirilmes ha`m jazmıshlı qa`telerge alıp kelmekte, mısalı Iraka qarsı agressiya sıyaqlı. Bunday kemshilikler AQSh ushın uzaqqa sozılatug`ın unamsız aqıbetlerge ie.
Tek g`ana Shıg`ıs ellerinin` regionallıq tsivilizatsiyalı a`skeriy-siyasiy bloklarının` du`ziliwi AQSh kelisim so`zler stolına otırıwg`a ha`m qandayda bir unamlı na`tiyjelerge erisiwge ma`jbu`rleytug`ın effektiv irkip turıwshı rol`di oynawı mu`mkin. Batıs ha`m Shıg`ıs ortasında ku`shler balansının` jaratılıwı za`ru`r, bul du`n`yada keskinliktin` pa`seyiwine ha`m ko`birek turaqlılıqtın` ornawına alıp keledi. Ha`zirgi ku`nde bulbirden bir real al`ternativa. Basqa barlıq stsenariyler de printsipinde a`melge asırılıwı mu`mkin, biraq itimallıg`ı kem.
Liberal globallasıw draması onın` krizisinin` ku`sheyiwinin` tag`ı da bir. Biraq en` tragediyası ko`rinisi. Rossiyanın` global du`n`yag`a kirip keliw tariyxı tag`ı bir ma`rte AQSh basshılıg`ında Batıs ta`repinen pu`tkil du`n`ya xalıqlarına tan`ılıp atırg`an liberalizm globallasıw sha`rayatında insaniyat u`stinen hu`kimranlıq ornatıw ushın AQSh ha`m Batıs ma`mleketleri ta`repinen islep shıg`ılg`an qag`ıydılar jıyıntıg`ı ekenligin ko`rsetti. Liberallıq globallasıw – bul Batıstın` batıslıq emes adamzat u`stinen u`stemlik etiw siyasatı ha`m ideologiyası bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı Rossiyanı liberallastırıw onın` tek g`ana Rossiya ushın emes, al pu`tkil adamzat ushın perspektivasız ha`m qurtıwshı. Bul Rossiyanı liberallastırıwdın` na`tiyjelerin analizley otırıp, alg`an en` baslı sabag`ımız bolıp tabıladı. Biraq AQSh ushın da bul umıtılmas sabaq. ol en` da`slep Rossiya mısalında bir ma`mlekettin` liberal assimilyatsiya siyasatın biykarlawı menen duslastı. Rossiya AQSh o’zine baylanıslı haqıyqıy nietlerin an`lap alg`an birinshi ma`mleket boldı., bunın` ushın qımbat baha to`lep, liberallıq globallasıw ekspansiyası jolında jen`ilmeytuın tosıq boldı. Bul globallasıwg`a sho`lkemlesken halda qarsı turıwdın` baslanıwı boldı.
Bizin`she, probatıs globallasıwdan, «altın milliard» ushın xızmet etetug`ın globallasıwdan ha`mme ushın xızmet etetug`ın globallasıwg`a, bir polyarlı globallasıwdan ko`p polyuslı globallasıwg`a o’tiw za`ru`rligi pisip jetilisti. Usıg`an baylanıslı «global Shıg`ıstın`», yag`nıy liberal proamerikan ha`m probatıs globallasıwdan zardap shegip atırg`an barlıq batıslıq emes xalıqlardın`, sonday-aq Batıstag`ı globallasıwdın` liberal formaların ta`n almaytug`ın ku`shlerinin` is-ha`reketlerin birlestiriw ha`m koordinatsiyalaw za`ru`r. A`dalatlı ha`m adamgershilikli du`n`ya ushın batıslıq emes du`n`yanın` en` iri ma`mleketleri – Rossiya Federatsiyası, Qıtay, Hindistan, Indoneziya, Braziliya, Meksika, Iran ha`m basqa da ellerdin`, sonday-aq liberal globallasıwg`a qarsı shıg`ıp atırg`an Batıstag`ı ku`shlerdin` blokların jaratıw kerek.
Batıs ha`m AQShnın` global insaniyat shen`berinde u`stin bolıwı uzaqqa sozılmaydı. Ha`r qanday imperiya jen`iliske ushıraydı, bunnan barlıq imperiyalar tariyxı gu`walıq beredi – Rim imperiyasınan baslap Gitler imperiyasına shekem. AQSh baslag`an Batıstın` du`n`yalıq hu`kimranlıg`ı o’zinin` tariyxıy finalına jetip kelmekte. AQSh ha`m Batıs o’zlerinin` ekonomikalıq ha`m a`skeriy potentsialın o’zlerinin` global hu`kimranlıg`ın bekkemlew ha`m onı ma`n`gilik etiw jolında arıqlatıw (ko`terem bolıw) bosag`asında. AQSh o’zinin` jaqın keleshekte bul ken` ko`ppolyuslı du`n`yada ko`p ma`mleketlerdin` biri bolıp, basqa ma`mleketler aldında qanday da bir ayrıqsha artıqmashılıqlarg`a ha`m abzallıqlarg`a ie bolmaytugınlıgına tayarlanıwı kerek. ol Ullı Liberal utopiyanın`, liberallıq globallasıw joybarının` qıyrawın tan alıwg`a tayar bolıwı, jen`ilgenin moyınlawı kerek boladı. Pu`tkil du`n`yanı bag`ındırıw ele hesh kimnin` qolınan kelmegen, AQShnın da qolınan kelmeydi. Bul printsipinde mu`mkin emes. Tariyxtın` ko`rsetkenindey, ko`binese o’z aymaqların basıp alıwshılıq urıslar ja`rdeminde ken`eytiw tabıslı juwmaqlang`an, biraq bunday jol menen ielik etken aymaqlardı uzaq da`wirler hesh kim uslap qala almag`an. AQShına da aqılsız takabbırlıqtan, qa`telespewshilik ha`m jazasızlıq eyforiyasınan bas tartatug`ın waqıt keldi. Ha`r qanday waqıtta da ha`mmege de ha`r bir zattın` haqısın to`lewine tuwra keledi. Ne eksen`, sonı orasan`. Jamanlıq samalın eksen`, irkip bolmas qa`ha`r ha`m jazalawshı qılısh dawılın orasan`.
AQSh kewillerdin` qaytıwı pu`tkil Amerika ushın psixologiyalıq drama, ekzistenuiallıq tragediya bolmawı ushın o’zinin` jen`ilisine ha`zirden baslap tayarlanıwı kerek. Bunday tragediyadan keyin ol o’zin on`lap ala almawı mu`mkin.
Globallasıwdın` unamsız aqıbetlerin azaytıp, minimallastırıp, onı barlıq ma`mleketlerge, pu`tkil adamzatqa xızmet etiwge ma`jbu`rlew kerek. Bunın` ushın en` da`slep AQSh baslag`an Batıstın` global ekspansiyasın toqtatıw za`ru`r. Ta`biyiy integratsiya protsessi sıpatında tu`siniletug`ın globallasıw ulıwmaadamzatılk jetiskenlik bolıp, ol tek «altın milliardqa» g`ana emes, tarnsmilliy korporatsiyalarg`a ha`m batıs hu`kimetlerine emes, al du`n`yanın` barlıq xalıqlarına xızmet etiwi tiyis. Xalıqaralıq sotsiologiyalıq ha`mja`miet globallasıw protsessinin` jan`a strategiyaların ha`m formaların, global du`n`yanın` bunnan ko`re a`dalatlıraq ha`m adamgershilikli perspektivaların izertlewge o’zinin` elewli u`lesin qosıwı kerek. Pikirimizshe, bul du`n`ya sotsiologiyasının` ku`ta` aktual mashqalalarınan bolıp tabıladı. ol mayda temalar ha`m sxolastikadan bas tartıp, globallasıwdın` basqa liberallıq bolmag`an (al`terglobalizatsiya) imkaniyatların ha`m za`ru`rligin, yag`nıy pu`tkil adamzat ma`pine juwap beretug`ın globallasıwdı izertlewi kerek.
Qadag`alaw ushın sorawlar:
1. Globallasıwdın` ma`nis-mazmunı neden ibarat?
2. Globallasıwdın` ko`rinisleri haqkında tu`sinik berin`
3. Liberal globallasıwdın` ma`nis-mazmunı nede?
4. Bir polyuslı, eki polyuslı ha`m ko`p polyuslı du`n`yada ku`shler ha`m ma`pler qatnası haqkında aytıp berin`.
5. Globallasıwdın` unamlı ta`sirleri nelerden ibarat?
6. Globallasıwdın` unamsız aqıbetleri qanday?
7. Antigloballasıw qanday sotsiallıq bazag`a ie?
8. Du`n`yanın` rawajlanıw perspektivaları haqqında ko`z-qarasların`ızdı tu`sindirin`.