Нигинахон шермухамедова

Модаллик 
категориялари 
Мавжудлик – 
Мавжуд эмаслик 
Зарурият – тасодиф 
Мумкинлик – 
Мумкин эмаслик 

---

467 
(ya‘ni moddiy ob‘ektning atributlar tizimini) tuzishning vazifasi ayni vaqtda 
tegishli 
ontologik kategoriyalar tizimini 
yaratishdan iborat.
Atributiv modelni tuzish tamoyillari. 
Ob‘ektlarning qaysi xossalarini 
atributiv deb hisoblash lozim? Atributlar mazmuni nimadan iborat (yoki ontologik 
kategoriyalar mazmuni nimadan iborat)? Atributlar (kategoriyalar) bir-biri bilan 
qanday bog‗langan? Atributiv modelni tuzish uchun echish zarur bo‗lgan asosiy 
muammolar ana shulardir. Bu muammolarni echishda amal qilish maqsadga 
muvofiq sanalgan bosh tamoyillarni ko‗rib chiqamiz.
Birinchi 
tamoyillar: 
insonning 
bilish 
tarixiy 
amaliyotini 
umumlashtirish.
Insoniyat to‗plagan dunyoni bilish tajribasi – bu ontologik 
umumlashtirishlarning 
empirik bazisi
. Empirik bazisning mumkin qadar kengligi 
– ularning ishonchlilik darajasini oshirishning zaruriy sharti. Bu bazis uch asosiy 
qatlamga ega. Birinchi – sog‗lom aql, xalq donishmandligi, til me‘yorlari va 
hokazolarda ifodalangan hayot tajribasi. Ikkinchi – ilmiy bilish natijalari. 
Uchinchi– ilmiy bilimlarning rivojlanish mantiqini o‗rganish.
Ontologiya, avvalo, fan to‗plagan borliq haqidagi ma‘lumotlar mazmunini 
umumlashtiradi. Biroq yana bir holat ham muhimdir. Falsafiy tadqiqot bilish 
jarayonlari hamma joyda «nimani»
 
bilish lozimligini belgilovchi aniq yoki noaniq 
dastlabki shartlarga tayanishini ko‗rsatadi. Bu bilish jarayoni boshlangunga qadar 
sub‘ekt ob‘ektda o‗zi bilishni mo‗ljallagan xossalar mavjud ekanligini taxmin 
qilishini anglatadi. Bunday xossalar – atributlikka «nomzodlar»dir. 
Atributlar haqida dastlabki tasavvur odamlarda faylasuflar bu haqda nima 
degani va yozganidan qat‘iy nazar mavjuddir. To‗g‗ri, ular ancha mavhum bo‗lishi 
va aniq anglanmasligi mumkin. Faylasufning ishi – bunday tasavvurlar bilish 
tarixiy amaliyoti nuqtai nazaridan qay darajada o‗rinli ekanligini tahlil qilish, 
ularni aniqlash va tizimga solish, ularning mazmuni va o‗zaro aloqasini yoritib 
berishdir. Bu atributiv modelni shakllantirishning muhim yo‗llaridan biridir. 
SHunday qilib, ob‘ekt atributiv modelining mazmuni odamlar to‗plagan 
atrof muhitni bilish tajribasini umumlashtiradi. Ammo bilish tajribasi muttasil 
ravishda to‗planishda davom etadi va bu shunga olib keladiki, bizning atributlar va 
ularning o‗zaro aloqalari haqidagi bilimlarimiz kengayadi, ontologik kategoriyalar 
mazmuniga aniqlik kiritiladi va u chuqurlashtiriladi. Ilmiy bilishning rivojlanishi 
bilan borliqning atributlar deb hisoblangan muayyan xossalari va jihatlari amalda 
umumiy, universal emasligi va, binobarin, atributiv xususiyat kasb etmasligi 
aniqlanadi. Boshqa tomondan esa, ilgari ma‘lum bo‗lmagan yangi atributlar 
aniqlanadi. SHu sababli ob‘ektning dialektik modeli hech qachon qotib qolmaydi 
va tugallanmaydi. U doim o‗zgarishlar uchun ochiq bo‗ladi, aniqliklar kiritish va 
to‗ldirishga yo‗l qo‗yadi. Rivojlanish bilishni vayron qilmaydi, balki uni 
takomillashtiradi.