Нигинахон шермухамедова

 
Ontologik kategoriyalar – bu fikrlashning har qanday ob‘ektni bilishda 
«ishlash»ga qodir bo‗lgan universal vositalari
. Ular shunday bir o‗ziga xos tilni 
hosil qiladiki, uning yordamida moddiy ob‘ektlar haqidagi umumiy tasavvurlar 
ifodalanadi. Darhaqiqat, fan o‗rganayotgan ob‘ektlar qay darajada xar xil 
bo‗lmasin, u mazkur ob‘ektlarni tavsiflash va tushuntirish uchun harakat, makon, 
vaqt, tasodif, zaruriyat va hokazo kategoriyalardan foydalanishi lozim. 
Kategoriyalar tili – universal til: unda har qanday ob‘ekt haqida gapirish mumkin. 
SHunday qilib, atributiv model har qanday ob‘ektni tavsiflash uchun yaroqli 
bo‗lgan atributlar tizimi ham, kategoriyalar tizimi ham, til tizimi hamdir.
2. Ikkinchi guruhni falsafaning turli bo‗limlariga tegishli bo‗lgan maxsus 
kategoriyalar tashkil etadi. 
Substansion kategoriyalar – bu boshqa 
kategoriyalardan qat‘iy nazar, alohida-alohida qo‗llaniladigan kategoriyalar
. 
Bunday kategoriyalar qatoriga «borliq», «materiya», «harakat», «rivojlanish», 
«makon», «vaqt», «ziddiyat» va hokazolar kiradi. Ular ob‘ektiv voqelikning 
muayyan umumiy xossalarini qayd etadi, lekin bu kategoriyalarning boshqa 
kategoriyalar bilan aloqalari haqida bevosita tasavvur hosil qilish imkonini 
bermaydi.
3. Uchinchi guruhni maxsus falsafiy fanlar: mantiq, axloq (etika), estetika 
kategoriyalari tashkil etadi. Masalan, axloq fanida falsafiy bilimning ayni shu 
sohasi va falsafaning axloq bilan turdosh bo‗limlari – antropologiya, ijtimoiy 
falsafa, aksiologiyaga xos bo‗lgan kategoriyalar tizimi (yaxshilik va yomonlik, 
sha‘n va qadr-qimmat, hayot ma‘nosi, baxt va boshqalar) vujudga kelgan. 
Tushunchalar, mulohazalar, mushohadalar, dalillash va hokazolar mantiq 
kategoriyalari hisoblanadi. Estetikada go‗zallik va xunuklik, fojeaviylik va 
kulgililik, ulug‗vorlik va tubanlik kabi kategoriyalar qo‗llaniladi. Biz esa 
falsafaning umumiy kategoriyalarini ko‗rib chiqamiz.