Нигинахон шермухамедова

F.SHelling
falsafiy kategoriyalarni tadqiq etish va rivojlantirishga salmoqli 
hissa qo‗shdi. SHu ma‘noda F.SHellingning naturfalsafasi (tabiat falsafasi) ayniqsa 
diqqatga sazovordir. Tabiatni tushunishda SHelling panteistdir, u Xudo va tabiatni 
tenglashtiradi. Tabiatning rivojlanishini SHelling ongning shakllanish jarayoni, 
ongsizlikdan onglilik sari harakat sifatida tavsiflaydi. Ongning shakllanish 
mexanizmini SHelling tabiatda qutblilik (qarama-qarshiliklar birligi) va 
1
Кант И. Соч. Т. 6.М.: АСТ, 1999. – С.127. 
2
Кант И. Соч. Т. 6.М.: АСТ, 1999. – С.127 

---

458 
tadrijiylikning mavjudligi bilan izohlaydi. Tadrijiylik, ya‘ni tabiat evolyusiyasi 
bosqichlarini SHelling qutblilikda keskinlikning pasayishi mahsuli sifatida 
tushuntiradi. U jonli organizmlar noorganik shakllardan vujudga keladi, hayot esa 
modda sintezi va parchalanishining birligidir, deb hisoblagan.
SHelling o‗z naturfalsafasining ta‘riflangan muhim tamoyillari – tabiatning 
dialektik birligi, rivojlanishi va umumiy ikki taraflamaligini insonning tabiatni 
tushunishiga nisbatan tatbiq etadi. Fixtega ergashib SHelling ham bilishning 
rivojlanishini bilishning nazariy bosqichlaridan amaliy bosqichlar sari harakat 
sifatida tahlil qiladi. Ongning shakllanish asosini SHelling insonning dunyoga 
nisbatan harakatlari bilan bog‗laydi. O‗zlikni anglash tadrijiylik, ya‘ni mushohada 
yuritishning quyi shakllari - sezish, idrok etishdan tasavvur qilish va refleksiyaga 
o‗tish sifatida shakllanadi. Nima uchun aynan faoliyat, ong va bilishning 
rivojlanish manbai hisoblanadi? – SHelling quyidagicha mulohaza yuritadi: amaliy 
faoliyatda inson o‗zining ma‘naviy qobiliyatlarini moddiylashtiradi (ob‘ektga 
aylantiradi), ular inson o‗zgartirgan tabiat predmetlarida yashashda davom etadi. 
SHunday qilib, inson faoliyati natijasida tabiat sof tabiatga va inson tomonidan 
o‗zgartirilgan tabiatga ajraladi. Insonning muhim xususiyatlari moddiylashgan ayni 
shu o‗zgartirilgan tabiat inson ongi va o‗zligi rivojlanishiga ko‗maklashadi. Ammo 
individlarning o‗zaro aloqai, ularning muloqoti insonga bundan ham kuchliroq 
ta‘sir ko‗rsatadi. Umuman olganda F.SHelling Gegel dialektikasining aksariyat 
g‗oyalarini undan oldinroq ilgari suradi va ko‗p jihatdan undan o‗zib ketadi, 
chunki Gegel tabiatda rivojlanishning mavjudligini rad etadi, SHelling esa, 
aksincha, nafaqat inson ruhi, balki tabiat rivojlanishining umumiy tamoyillarini 
ham ta‘riflab berdi, tabiatning tadrijiy rivojlanish jarayoni ong shakllanishi bilan 
nihoyasiga etishini qayd etdi. SHelling g‗oyalari Gegel falsafasida o‗zining 
mukammal ifodasini topdi.
Ma‘lumki, 
G.Gegel
dialektika falsafasining eng kuchli tomoni hisoblanadi. 
U dialektikani mantiq va bilish nazariyasi bilan tenglashtiradi. Gegel falsafasida 
dunyo mutlaq ruhning o‗z-o‗zini rivojlantirishi sifatida namoyon bo‗ladi. Mutlaq 
ruh bir vaqtning o‗zida ham substansiya (borliq asosi), ham sub‘ekt, ya‘ni o‗z 
rivojlanishi va bilishining manbaidir. Inkorni-inkor Gegel falsafasining asosiy 
tamoyili hisoblanadi. Ikki tomonlama inkor etish g‗oyasiga muvofiq mutlaq 
g‗oyaning rivojlanishi quyidagi uch bosqichdan o‗tadi: sof borliq (tezis), yo‗qlik 
(antitezis); mavjud borliq vujudga kelish va yo‗q bo‗lish sifatida, shakllanish 
(sintez). Bilishning uch bosqichi (triada) g‗oyasi Gegel falsafasini to‗la qamrab 
oladi. Nafaqat Gegelning butun falsafasi, balki u ilgari surgan fikrlarning har bir 
kichik hujayrasi ham uch qismga bo‗linadi («Mantiq fani», «Naturfalsafa», «Ruh 
falsafasi»). Masalan, mantiqni Gegel ilohiy aqlga mos keladigan sof aql sohasi 
sifatida ta‘riflaydi. U uch qismdan iborat: 
- borliq;
- mohiyat; 
- tushuncha. 
Mantiqning birinchi qismida Gegel borliq tushunchasini tavsiflovchi 
kategoriyalar: sifat, miqdor, me‟yorga ta‟rif beradi.
Sifatni Gegel «borliq bilan 
ayniy bo‗lgan bevosita muayyanlik» deb ta‘riflaydi. Ayni shu sababli predmet o‗z 

---

459 
sifatini yo‗qotar ekan, o‗zining avvalgi mohiyatini ham yo‗qotadi
1
. Miqdor 
sifatning inkoridir: «Miqdor sof borliq bo‗lib, unda muayyanlik borliq bilan ayniy 
emas, balki yo‗qolgan yoki befarq tus oladi»
2
. Me‘yor – predmet borlig‗ining 
chegarasi; miqdor o‗zgarishlarining shunday bir chegarasiki, bunda predmet 
o‗zining aniq sifatini yo‗qotmaydi. Miqdor o‗zgarishlari me‘yori chegarasidan 
o‗tar ekan, predmet yangi sifat holatiga o‗tadi.
Gegel dialektikasida mohiyat haqidagi ta‟limot – bu harakatlantiruvchi kuch 
haqidagi ta‟limotdir.
Mohiyat ichki ziddiyat, qarama-qarshiliklarning ayniyligi 
demakdir. Ayniyatni Gegel tafovutni o‗z ichiga oluvchi nisbiy ayniyat sifatida 
tushunadi. Gegel ayniyatning matematik tipdagi (A

A qabilidagi) formal-mantiqiy 
talqinini tanqid tig‗i ostiga oladi. Ayniyat haqidagi ta‘limotda Gegel ayniyat, 
tafovut, qarama-qarshiliklar, ziddiyatlar kabi tushunchalarga ta‘rif beradi. Gegel 
mohiyatni u yoki bu darajada tavsiflovchi ayrim boshqa kategoriyalar, chunonchi: 
asos, hodisa, mavjudlik, namoyon bo‗lish, munosabat, borliq, substansiyalilik, 
kauzallik, o‗zaro aloqani ham ko‗rib chiqadi. Gegel mohiyat refleksiya sifatida 
ham, ob‘ektivlik omili sifatida ham tavsiflanishi mumkinligini qayd etadi. Mohiyat 
hodisadan ayri holda mavjud narsa emas, hodisa esa mohiyatni yashiruvchi narsa 
emas, u mohiyat bilan uzviydir. Mohiyat hodisada qanday namoyon bo‗lishini va 
hodisa mohiyatni qanday ifodalashini ko‗rish lozim. Mohiyat ko‗rinish (ro‗yo) va 
namoyon bo‗lishga ajratish mumkin bo‗lgan hodisaning tomoni hisoblanadi. 
Ammo ro‗yo ham hodisani nafaqat niqoblaydi, balki uni namoyon etadi.
Tushuncha haqidagi ta‘limotda Gegel ob‘ektiv tushunchani farqlaydi (u 
narsalarning o‗zida yashaydi, uning mavjudligi tufayli narsalar mohiyat kasb etadi, 
narsani anglash uning tushunchasini anglash demakdir. Sub‘ektiv tushuncha 
bizning borliqni bilish usulimiz sifatida ta‘riflanadi. Umuman olganda Gegel 
mantig‗ida tushunchalar (kategoriyalar)ning rivojlanuvchi tizimi o‗z ifodasini 
topadi. Uning fikricha, tushunchalar dialektikasi narsalar dialektikasini belgilaydi. 
Har bir kategoriya muayyan mazmunga ega bo‗ladi va inkorni-inkor tamoyiliga 
ko‗ra hal qilinadigan o‗z qarama-qarshiligining mavjudligini nazarda tutadi. 
Natijada yanada umumiyroq tushunchalar tizimi vujudga keladi. 
Bilish nazariyasida Gegel o‗zining tafakkur va borliqning ayniyligi haqidagi 
g‗oyasini asoslashga harakat qiladi. U narsalar haqidagi fikr va narsalarning o‗zi 
mos kelishini, ammo bu ayniyat tafovutni ham o‗z ichiga olishini qayd etadi. Bilish 
rivojlanishining umumiy tamoyili – mavhumdan muayyanga yuksalishdir. Bilish 
jarayonida Gegel uch asosiy bosqich: hissiy aniqlik, idrok va aqlni farqlaydi. 
Hissiy aniqlik anglashning to‗g‗riligiga, ya‘ni bizning sezgilarimiz narsaning yaxlit 
obrazini 
qayd 
etayotgani 
va 
unda 
hech 
narsani 
e‘tibordan chetda 
qoldirmayotganiga ishonch uyg‗otadi. Idrok predmetni o‗z xossalariga ega bo‗lgan 
narsa sifatida tushunadi. Aql narsaning hissiy qiyofasi ortida uning ichki mazmuni, 
mohiyatini topishga harakat qiladi. Borliq va tafakkurning ayniyligi g‗oyasi 
Gegelni Aristotel mantig‗i amalda to‗qnash kelgan ziddiyatga qaytaradi: agar 
borliq ichdan ziddiyatli bo‗lsa, o‗z-o‗ziga qarshi bormasdan fikrlash mumkin 
emas. Gegel mazkur ziddiyatni istisno etilgan uchinchi formal-mantiqiy 
1
Қаранг: Гегель Г.В.Ф. Энциклопедия философских наук. Т. 1. – М.:Прогресс, 1974. – С.228 
2
Гегель Г.В.Ф. Соч. Т. 1. – М.: 1999. – С.170. 

---

460 
qonunining yanglishligi haqidagi fikr yordamida echishga harakat qiladi. U 
ziddiyatlarni fikrlash mumkin emas, deb o‗ylash xato ekanligini qayd etadi. Gegel 
uchun ziddiyatlar – harakat manbai, fikr qarama-qarshiligi – fikrning harakat 
manbaidir. 
Gegel bilish ziddiyatlari va ob‟ektiv ziddiyatlarni farqlaydi.
SHu tariqa 
u dialektik qarama-qarshilikni asossiz ravishda formal-mantiqiy qarama-qarshilik 
bilan almashtiradi.
Gegel o‗z naturfalsafasida o‗zi yashagan davrning muayyan bo‗lgan ilmiy 
tasavvurlarini bayon etadi. U tabiatni mutlaq ruhning o‗zgacha borlig‗i sifatida 
tavsiflaydi va uning vazifasi o‗z falsafasining uchinchi qismi – ruh falsafasida 
amalga oshadigan sintezga zamin yaratishdan iborat ekanligini qayd etadi. Gegel 
ta‘riflab bergan tabiatni o‗rganishning asosiy tamoyillari hozirgi kunda ham o‗z 
ahamiyatini yo‗qotgani yo‗q. Bular: antireduksionizm, tabiatni o‗rganishga 
nisbatan yaxlit yondashuv, tabiat asosiy sohalari: mexanika, fizika, organikaning 
o‗ziga xos xususiyati kabilardir.