Мустақил таълим учун материаллар kirish reja Biologiya fanlari sistemasi. Biologiyaning ilmiy-tadqiqot metodlari

12-§. POSТEMBRIONAL RIVOJLANISh
Postembrional (homiladan keyingi) rivojlanish tuxum qo’yib ko’payuvchilarda homilaning tuxum qobiqlaridan chiqishidan, ona qornida rivojlanuvchi organizmlarda esa tug’ilishdan boshlanib, uning o’limigacha davom etadi.
Bu davrda organizm tashqi muhit bilan bevosita aloqada bo’ladi, o’sadi, hujayralar, to’qimalar, a’zolar ixtisoslashadi, umri tugagan yoki jarohatlangan to’qimalar qayta tiklanadi va organizmning qarishi asta-sekin kuzatiladi.
Postembrional rivojlanishning ikki turi ma’lum:
l.Bilvosita (noto’g’ri) rivojlanish.
2. Bevosita (to’g’ri rivojlanish).
Bilvosita rivojlanish umurtqasizlarda (g’ovak tanlilar, kovakichlilar, yassi va halqali chuvalchanglar, bo’g’imoyoqlilar, ignatanlilar), tuban xordalilarda (assidiyalar, lansetniklar) tuban umurtqalilarda (to’garak og’izlilarda, suvda ham quruqlikda yashovchilarda) uchraydi. Ular tuxum qobiqlaridan lichinkalar holatida chiqadi. Lichinkalar o’z tuzilishiga ko’ra yetuk organizmlardan keskin farq qiladi. Ularda jinsiy bezlar rivojlanmagan bo’lib, tashqi muhitga moslashishni ta’minlovchi maxsus lichinka a’zolari mavjuddir. Lichinkalar mustaqil oziqlanadi, o’sadi, shakli, tuzilishi o’zgaradi va yetuk organizmlarga aylanadi. Shunday o’zgarib rivojlanish metamorfoz deb ataladi. Metamorfoz natijasida lichinka a’zolari yo’qolib, yetuk organizmlarga xos a’zolar shakllanadil Bunga misol qilib amfibiyalar rivojlanishini keltirish mumkin. (28-rasm). Тuxumdan chiqqan lichinka (itbaliq)da jabra yoriqlari, yon chi-ziqlar, ikki kamerali yurak, bir doirali qon aylanish sistemasi mavjud. Metamorfoz jarayonida tiroksin gor-moni ta’sirida dum yo’qolib, oyog’lar paydo bo’ladi, yon chiziqlar yo’qolib, o’pka va ikkinchi qon aylanish doirasi paydo bo’ladi, kalla suyaklari o’zgaradi. Metamorfoz ko’payish ikki xil bo’ladi. 1. Тoliq metamorfoz. Bunda rivojlanish tuxum, lichinka, g’umbak va yetuk shakl bosqichlaridan tashkil topadi. (29-rasm). 2. Тo’liqmas (chala) metamorfoz. Bunday ko’payish tuxum, lichinka va yetuk shakl bosqichlaridan iborat bo’ladi. Metamorfoz o’simliklarda ham kuzatiladi. Evolutsiya jarayonida orga-nizmlarning muhitga moslanishi natijasida o’simlikning ayrim a’zolari shakli juda o’zgarishi mumkin. Masalan gul, kaktus tikanagi bargning metamorfozi-ga yaqqol misol bo’ladi (30-rasm).
Bilvosita rivojlanishning biologik ahamiyati shundan iboratki, lichinkalarning faol oziqlanishi va o’sishi yetuk organizmlar uchun xos a’zolarning tezroq shakllanishiga imkoniyat yaratadi. Bitta turning lichinkalari va voyaga yetgan individlari har xil sharoitda yashaganligi uchun ularning yashash joyi va oziq uchun o’zaro raqobati kuzatilmaydi.