|
11-§. ORGANIZMLARNING INDIVIDUAL RТVOJLANIShI. EMBRIONAL DAVR
Individual rivojlanish yoki ontogenez (yunoncha onton-mavjudot, genezis-rivojlanish so’zlaridan olingan) tiriklikning eng muhim xususiyatlaridan biridir. Ontogenez tushunchasi 1866-yilga E. Gekkel tomonidan fanga kiritilgan.
Bir hujayralilarda ontogenez ularning hosil bo’lishidan boshlanib bo’linishi yoki o’limi bilan tugallanadi. Ko’p hujayralilarda ontogenez zigota hosil bo’lishidan boshlanib o’lim bilan tugallanadi.
Ontogenezning uchta tipi mavjud:
1. Lichinkali, 2. Lichinkasiz, 3. Ona qornida rivojlanish.
Lichinkali ontogenez tuxum .hujayrada oziq modda kam bo’lgan organizmlarda kutaziladi. Ularning lichinkasi yetuk shakldan o’z tuzilishi bilan farq qiladi.
Lichinkasiz ontogenez tuxumda oziq moddalar ko’p bo’lgan organizmlar (baliqlar, reptiliyalar, qushlar)da kuzatiladi, yosh organizmlar o’z tuzilishiga ko’ra yetuk organizmlarga ancha o’xshaydi.
Ona qornida rivojlanish odam va yuqori sutemizuvchilarda kuzatiladi.
Ontogenezning 2 ta asosiy davri mavjud:
1. Embrional davr 2. Postembrional davr.
yembrional rivojlanish davri. Bu davr zigota hosil bo’lishidan boshlanib tug’ilgunga yoki tuxum qobiqlaridan chiqqunga qadar davom etadi, zigota, maydalanish, blastula, gastrula, organogenez bosqichlariga bo’linadi.
Zigota — tuxum va urug’ hujayralarining qo’shilishi natijasida hosil bo’ladi. Zigota davrida sitoplazma moddalarining qayta taqsimlanishi, qutblanishi va oqsil sintezi kuzatiladi. Zigota hosil bo’lganidan bir necha soatdan keyin maydalanish bosqichi boshlanadi. Hujayralar mitoz usuli bilan bo’lina boshlaydi, lekin bo’lingan hujayralar o’smaganligi uchun o’lchami tobora may-dalanib boraveradi.
Zigotaning maydalanishi tuxum hujayrada sariq moddaning miqdoriga bog’liq bo’ladi. Sarig’i kam va sitoplazmada bir xil taqsimlangan bo’lsa, zigota to’liq va bir tekis maydalanadi (bunga lansetnikning rivojlanishi misol bo’ladi). Sariq moddalar ko’p bo’lib, hujayrada notekis taqsimlansa maydalanish to’liqmas, notekis bo’ladi. Bunday rivojlanish qush tuxum hujayralarida kuzatiladi.
Maydalanishni lansetnik misolida ko’rib chiqamiz. Zigota dastlab meridian bo’ylab bo’linadi va bir-biriga teng ikkita hujayra hosil bo’ladi. Bular blastomerlar deb ataladi.
Bo’linishlar ketma-ket takrorlanaveradi va hujayralar tobora maydalanib boradi. (26-rasm). Blastula sharsimon shaklda bo’lib, uning devori bir qavat hujayralar
SТl dan tashkil topadi va blas
toderma deb ataladi.
Blastulaning ichi suyuqlik
bilan to’lgan bo’ladi.
21-x a s m. Amfibiyalarda embrional induksiya. . Gastrula. Homilaning
1-ko’chiriluvchi qism olinadigan homila; 2-olingan qismning ikki qavatli bosqichidir ikkinchi homilaga ko’chirib o’tkazilishi (transplantasiya); Gastrulaning tashqi qavati
3-qo shimcha homila nvojlamshi.
m ektoderma, ichki qavati
ni entoderma deb ataladi. Ektoderma va entoderma — homila varaqlari deb ataladi. Gastrula ichidagi bo’shliqni birlamchi ichak deb ataladi. U tashqariga birlamchi og’iz orqali ochiladi.
Keyinroq gastrulaning uchinchi qavati — mezoderma hosil bo’ladi. U ektoderma bilan entodermaning o’rtasiga joylashadi. (26-rasm). Faqat g’ovak tanlilar va kovakichlilardagina mezoderma hosil bo’lmaydi.
Organogenez bosqichida to’qimalar va organlar hosil bo’ladi. Ektodermadan nerv sistemasi, sezgi organlari, terining epidermik qismi, teri hosilalari rivojlanadi. Entodermadan o’rta ichak epiteliyasi, hazm bezlari, jabralar va o’pkalar epiteliyasi rivojlanadi.
Mezodermadan biriktiruvchi va mushak to’qimalari, yurak-tomir va siydik-tanosil sistemalari rivojlanadi.
Homila rivojlanish davomida uning har xil qismlari o’zaro ta’sir ko’rsatadi. Bitta rivojlanish kurtagi ikkinchisiga ta’sir qilib, uning rivojlanishini boshqaradi. Bunday ta’sirni embrional induksiya deb ataladi (27-rasm). Embrional induksiyani o’rganish uchun homilaning bir qismi ikkinchi homilaning boshqa qismiga ko’chirib o’tkaziladi. Agar baqaning gastrulasida nerv sistemasi rivojlanadigan qismini boshqa baqa gastrulasining qorin ektodermasiga ko’chirib o’tkazsak, o’sha joyda qo’shimcha nevr naychasi va xorda rivojlanib, qo’shimcha homila hosil bo’ladi. Shunday qilib, ko’chirib o’tkazngan o’zak organ atrofidagi to’qimalarga ta’sir qilib tashkilotchi rolini o’taydi va ularning rivojlanishini boshqaradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
