Мустақил таълим учун материаллар kirish reja Biologiya fanlari sistemasi. Biologiyaning ilmiy-tadqiqot metodlari

9-§. JINSIY KO’PAYISh
Jinsiy ko’payish o’simlik va hayvonot olamida keng tarqalgan. Jinsiy hujayralar (gametalar) hosil bo’lishidan boshlanadi. Urg’ochi organizm jinsiy bezida tuxum hujayra, erkak organizm jinsiy bezida urug’ hujayra hosil bo’ladi. Хromosomalari gaploid (toq) to’plamli urug’ va tuxum hujayra qo’shilishi natijasida diploid to’plamli organizmlar hosil bo’ladi. Ikkita organizmning irsiy moddalari qo’shilganligi uchun hosil bo’lgan yangi avlod ota-onasidan va bir-biridan farq qiladi. Jinsiy ko’payish irsiy xilma-xillikni va organizmlar moslanuvchanligini orttirgani uchun jinssiz ko’payishga nisbatan afzallikka ega.
Jinsiy ko’payish shakllari quyida aks ettirilgan.
konyugatsiya
bir hujayralilarda d — kopulyatsiya otalanib ko’payish Ko’p hujayralilardaSТ
otalanmasdan ko’payish (partenogenez)
Jinsiy ko’payishning oddiy ko’rinishi konyugatsiyadir. (lotincha konyugatsiya — birikish so’zidan olingan). Kiprikli bir hujayralilar — tufelkalarda uchraydi. Ikkita organizm bir-biriga yaqinlashib qobiqda teshik paydo bo’ladi. Тufelkalarning yadrosida murakkab bo’linishlardan keyin ular yadrolarining ayrim bo’laklarini almashinadi va keyin ajralishadi. Konyugatsiyaning mohiyati — ikki organizmning irsiy moddalari bilan almashinishidir.
2 — Umumiy biologiya, 10-sinf uchun
21-rasm. Тuxum hujayrasining tuzilishi. 1-sitoplazma; 2-yadro; 3-qobiq; 4-follikulyar hujayralar.
Oddiy jinsiy ko’payish usullarining yana biri kopulyatsiyadir (lotincha kopulyatsio— qo’shish so’zidan olingan).
Jinsiy hujayralarning tuzilishi. Тuxum hujayra tuzilishi jihatdan boshqa hujayralar kabi qobiq, sitoplazma va yadrodan tashkil topgan (21-rasm). Somatik hujayralardan tuxum hujayraning asosiy farqi — o’lchamining juda katta bo’lishidir. Odam tuxum hujayrasining diametri 150 mkm gacha, baqalar va baliqlarda 1—2 mm gacha V bo’lsa, sudralib yuruvchilar va qushlarda santimetrlar bilan o’lchanadi.
Тuxum hujayraning o’lchami sitoplazmada oqsilga boy oziq modda—sariqlikning mavjudligiga bog’liq.
Тuxum hujayraning boshqa hujayralardan yana bir farqi — qobig’ining juda qalinligidir. Qobiq himoya vazifani bajaradi, tuxum hujayrani shikastlanishdan saqlaydi.
Тuxum hujayra harakatsiz, organizmning rivojlanishi uchun zarur hamma irsiy axborotni, moddalarni o’zida saqlaydi.
Urug’ hujayra (spermatozoid) mayda, harakatchan, odam spermatozoidining o’lchami uzunasiga 50—70 mkm dan oshmaydi. Spermatozoid boshcha, bo’yin va dum qismlaridan tashkil topgan (22-rasm).
22-r asm. Odam spermatozoidi uzunasiga kesimining sxematik ifo
Bosh qismida yadro, uning oldida otalanish jarayonida tuxum hujayra qobig’ini eritish uchun xizmat qiladigan gidrolizlovchi fermentlarni saqlovchi alohida organoid — akrosoma joylashgan. Bo’yin qismida mitoxondriyalar va sentriolalar joylashadi. Mitoxondriyalarda sintezlanadigan AТF spermatozidni harakatlanish uchun zarur energiya bilan ta’minlaydi. Sentroilalardan esa harakat organoidi dumcha boshlanadi.