Мустақил таълим учун материаллар kirish reja Biologiya fanlari sistemasi. Biologiyaning ilmiy-tadqiqot metodlari

Tabiiy va sun’iy mutatsiyalar.
Tabiiy muhitda paydo bo’lgan mutatsiyalar tabiiy, sun’iy sharoitda olingan mutatsiyalar sun’iy mutatsiyalar deb ataladi.
Tabiiy mutatsiyalar: mutatsiya genning yangi genetik holati bo’lib, u uni hosil qilishda qatnashgan gen kabi turg’undir. Tabiiy mutatsiyalarning paydo bo’lish sabablari har xil. Odatda mutatsiya organizmlarga tashqi muhit omillari ta’sirida, shuningdek modda almashinuvining o’ziga xosligi natijasida paydo bo’ladi. Mutatsiyaning hosil bo’lishida ichki sabablar, chunonchi, autoreproduktsiyadagi xatoliklar, shuningdek krossingover muxim rolь o’ynaydi.
Tabiiy mutatsiyalar to’g’risidagi tasavvurlar XX asrning 60 yillarida genlarning o’z-o’zini hosil etishi, reparatsiya va genlarning rekombinatsiyasi, shuningdek ularga sababchi ferment sistemasi ochilgandan so’ng shakllandi. Dastlabki paytda gen mutatsiyalar DNK sintezida qatnashadigan fermentlar faoliyatidagi xatoliklarga sababchi degan faraz mavjud edi. Hozirgi davrga kelib mazkur faraz deyarli barcha olimlar tomonidan e’tirof qilinadi. Insonlar tabiiy mutatsiyalardan selektsiya ishlarida foydalanib kelganlar. Bunga misol tariqasida ankon qo’y zotini chiqarish tarixini olish mumkin. 1791 yil AQSHning Massachusets shtatida qo’ydan kalta, qiyshiq oyoqli qo’zichoq tug’iladi. U boqilgandan so’ng yirik qo’yga aylanadi. Bu erkak qo’y ona qo’y bilan chatishtirilganda qisqa, qiyshiq oyoqlilik belgisi avlodga beriladi. Fermerlar ana shu qo’ylarni boqish osonligini e’tiborga olib ko’paytiradilar va shu tariqa qisqa oyoqli ankon qo’y zoti yaratiladi.
Bunday tabiiy mutatsiyalarni o’simlik va hayvonlar, odamlarda ko’plab uchraydi. CHunonchi, bug’doy rangli yoki qora tanli odamlar orasida oq tanli – alьbinos bolalarni tug’ilishi yoki qon ivimasligi – gemofiliya kasali paydo bo’lishi bunga yorqin misoldir.
XX asrning 30-yillariga kelib olimlar sun’iy mutatsiyalarni olishga muvaffaq bo’ldilar. 1925 yili G.A.Nadson va G.S.Filippovlar achitqi zamburug’larida rentgen nurlari yordamida mutatsion jarayonni ko’p marotaba tezlashtirish mumkinligini tajriba orqali isbotladilar.
1927 yili esa amerika genetigi G.D.Meller rentgen nurlari drozofila meva pashshasida ham ko’plab mutatsiyalar hosil qilishini isbotladi. Keyinchalik kimyoviy, fizikaviy omillar ta’sir etdirish natijasida boshqa o’simliklar, zamburug’, hayvonlarda ham ko’plab sun’iy mutatsiyalar olindi. Xususan, respublika olimlaridan akademik SH.Ibragimov va R.I.Kovalьchuk, akademik N.Nazirov, akademik O.Jalilov, F.Djanikulovlarning bu soxadagi yutuqlari diqqatga sazovor. Xususan, O.Jalilov radiatsion selektsiya asosida g’uzaning serhosil, tezpishar AN-402, Oq oltin, Farxod, Samarqand-3, Yulduz navlarini yaratdi. Sun’iy mutatsiyalarni hosil etishda rentgen, kobalьt (⁶⁰So) yoki tseziy (¹³⁷Cs) nurlari kabi fizik omillardan, etilenimin, etilmetansulьfat, dimetilsulьfat, nitrozoetilmochevina, nitrozometilmochevina kabi kimyoviy moddalardan foydalaniladi.
Savollar va topshiriqlar.
1. O’zgaruvchanlikning qanday xillarini bilasiz?
2. Rekombinativ o’zgaruvchanlik qanday sababga ko’ra ro’y beradi?
3. Mutatsion nazariyani kim yaratgan. Uning asosiy mazmuni qanday?
4. Fenotipiga ko’ra o’zgaruvchanlik qanday tiplarga ajratiladi?
5. Generativ va somatik mutatsiyalarni farqi nimada?
6. Hayotchanlikga ko’rsatgan ta’siriga qarab mutatsiya qanday xillarga ajratiladi?
7. Genotipga qarab mutatsiya qanday tiplarga bo’linadi?
8. Jinsiy xromosomalar va autosomalardagi retsessiv mutatsiyalarni aniqlash metodlarini tushuntiring.