Мустақил таълим учун материаллар kirish reja Biologiya fanlari sistemasi. Biologiyaning ilmiy-tadqiqot metodlari

Mutatsion o’zgaruvchanlik.
Mutatsion o’zgaruvchanlik deganda organizm genotipi – xromosomalar, nuklein kislotalar, genlar o’zgarishi bilan bog’liq o’zgarishlar tushuniladi. Mutatsiya to’g’risidagi nazariya dastlab gollandiyalik olim Gugo de Friz tomonidan ishlab chiqilgan. Uning qisqacha mazmuni: 1) Mutatsiya birdaniga ro’y beradigan, sifat jihatdan farqlanuvchi o’zgaruvchanlik. 2) U turg’un, shu bilan birga turli yo’nalishdagi o’zgaruvchanlik. 3) Mutatsion o’zgaruvchanlik foydali va zararli bo’lishi mumkin. 4) O’xshash mutatsiyalar takrorlanishi mumkin.
Mutatsiya to’g’risidagi nazariya XX asrning boshida ijod qilinganligiga qaramay professor M.E.Lobashev qayd etishicha mutatsiya klassifikatsiyasi hanuzgacha ishlab chiqilmagan.
Mutatsion o’zgaruvchanlikni sinflashning bir necha tiplari bor. Kelib chiqishiga ko’ra mutatsiyalar spontan va indutsirlangan xillarga bo’linadi. Hosil bo’lgan joyiga ko’ra mutatsiya generativ va somatik mutatsiyaga ajratiladi. Generativ mutatsiya jinsiy hujayralarda, somatik mutatsiya esa tana hujayralarida ro’yobga chiqadi. Allellarning fenotipga ko’rsatgan ta’siriga ko’ra mutatsiya morfologik, fiziologik, biokimyoviy xillarga bo’linadi. Mutatsiyani hayotchanlikga ko’rsatgan ta’siriga qarab letal, yarim letal, pushtsiz, neytral va foydali xillarga bo’lish mumkin. Irsiyatning moddiy asoslarini o’zgarishiga qarab mutatsiyalar asosan uch tipga: gen, xromosoma va genom mutatsiyalariga ajratiladi. Ularning har biri mutatsiya sinflariga, ular o’z navbatida mutatsiya turlariga bo’linadi.Yuqorida ko’rsatilgan genotip bo’yicha mutatsiya tiplari, sinflari va turlari organizmning somatik va jinsiy hujayrasi, organlarida ro’y berishi mumkin. Somatik hujayralardagi mutatsiya jinsiy yo’l bilan ko’payadigan hayvonlarda kelgusi avlodlarga berilmaydi (50-rasm). Bunga asosiy sabab mutatsiyaga uchragan hujayra, to’qima, organdan kelgusi avlod hosil bo’lmaydi. Lekin somatik mutatsiya o’simlik o’zgargan organlari vegetativ yoki parxish yo’li bilan ko’paytirilganda kelgusi avlodlarga o’tadi. Jinsiy hujayralaridagi ro’y bergan mutatsiyalar kelgusi avlodlarda namoyon bo’ladi.