Мустақил таълим учун материаллар kirish reja Biologiya fanlari sistemasi. Biologiyaning ilmiy-tadqiqot metodlari

Translokatsiya deganda ikkita nogomologik xromosomalarning o’zaro ayrim bo’laklari bilan o’rin almashishi tushuniladi. Translokatsiya hayvon hujayralarida ham o’simlik hujayralarida ham kuzatiladi. Nogomologik xromosomalari translokatsiyaga uchragan organizmlarda nasl qoldirish kamroq bo’ladi. Gomozigot retsiprok translokatsiyaga uchragan xromosomalarda genlarning birikish guruxi o’zgaradi. Dastlab xromosomaga birikmagan genlar endilikda xromosomaga birikkan bo’ladi yoki aksincha hodisa ro’y beradi.
Transpozitsiya – bu DNK kichik bo’lagini bir xromosoma yoki boshqa xromosoma bo’ylab ko’chib yurishidir. Bu hodisa dastlab 1950 yilda amerika olimasi Barbara Mak Klintok tomonidan makkajo’xori donida ixtiro qilingan. Transpozitsiya genetik birliklarni xromosoma bo’ylab xarakatlanishi natijasidir. Bunday genetik birliklar ikki tipga ajratiladi. Ularning birinchisi insertsiya deb atalib, u DNK kalta bo’lagidan iborat. U o’z-o’zini tiklash qobiliyatiga ega. Ikkinchi kalta bo’lagi transpozon deb nomlanadi. U o’zini tiklash to’g’risidagi axborotdan tashqari fenotipik belgilarni ham kodlashda qatnashadi. Ba’zi genetik birliklarni xromosomada mavjudligi DNKdagi genlarning turg’un bo’lmasligiga olib keladi. SHunga ko’ra ular asosiy genetik elementlar ta’sirida turli mutatsiyalarni hosil qiladilar. Mazkur genetik elementlar faqat DNKdagi genlarnigina emas, ayni vaqtda xromosoma tuzilishini ham o’zgartirishi mumkin.
Aniqlanishicha Mak Klintok tasvirlagan xromosoma bo’ylab ko’chib yuruvchi yoki «sakrovchi» genetik bo’lak birgalikda funktsiya bajaruvchi ko’p genlar birikmasidan iborat bo’lib makkajo’xori so’tasida donlarni antotsian (qizil) pigmentini sintezini ta’minlaydi. Ana shu genlar birikmasidagi genlardan birortasi nofaol bo’lsa donda antotsian rang ro’yobga chiqmaydi.
«Sakrovchi» genetik elementlar keyinchalik ko’pchilik eukariot va prokariot organizmlarda ham aniqlandi. Hanuzgacha mazkur genetik elementlar organizm uchun foydali funktsiyaga egami degan masala hal etilmagan. Ba’zi olimlar «sakrovchi» genetik elementlar «xudbin DNK» bo’lib, faqat o’z-o’zini ko’paytirish funktsiyasini bajaradi, organizm uchun hech qanday foyda keltirmaydi degan fikrni quvvatlaydilar. Bunga qarama-qarshi o’laroq «sakrovchi» genetik elementlar xromosomada har xil mutatsiyalarni hosil etish qobiliyatiga ega bo’lib, xromosomalarning ichki tuzilishini o’zgarishiga olib kelishadi, degan mulohazalar ham bor.