Microsoft Word noishlab chiqarish tarmoqlari geografiyasi

Mavzu: 7. Xizmat ko’rsatish sohalarini hududiy tashkil 
etish masalalari 
R e j a:
1.Xizmat ko’rsatish muassisalarini hududiy tashkil etishda
ilmiy yondoshish masalalari.
2. Xizmat ko’rsatish sohalarini hududiy tashkil etishda
ta’sir etuvchi omillar.
3.Aholiga xizmat ko’rsatish muassisalarini hududiy tashkil
etishda shahar va qishloq joylar o’rni. 
Xizmat ko’rsatish sohalarining hududiy tashkil etish, bu avvalo ularning 
markazlarini xizmat ko’rsatish darajalari va toifasiga, aholi manzilgohlarining katta –

---

13
kichikligi va zichligiga, xizmat ko’rsatish hududining demografik salohiyatiga, aholi 
joylashuvi tizimining rivojlanganlik darajasiga bog’liq.
Rus olimi A.I. Alekseyev “muayyan vaqt va hududda xizmatlarning tuzilishi va 
hududiy tizimlarini uyg’unligi xizmat ko’rsatish sohalarini hududiy tashkil etilishi sifatida 
tushinish mumkin” degan fikrni bildirgan. Xizmat ko’rsatish sohalarining hududiy tashkil 
etish jarayonlari bir vaqtning o’zida ham ularning joylashuvini hamda rivojlanishi, 
o’zgarishi jarayonlarini o’z ichiga oladi.
Xizmat ko’rsatish sohalarini hududiy tashkil etish tushunchasining mohiyati ilk bor 
V.V. Pokshishevskiy, S.A. Kovalev, Yu.G. Saushkinlar tamonidan ochib berilgan. Aholiga
xizmat ko’rsatish muassisalari to’ri va tizimini hududiy tashkil etishda qo’yidagi omillar 
ta’sir ko’rsatadi: 
Iqtisodiy omillar (mintaqa, rayon yoki aholi manzilgohlarining iqtisodiy - gografik 
o’rni, xo’jalik ixtisoslashuvi, hududning iqtisodiy taraqqiyot darajasi, yirik sanoat 
korxonalarining mavjudligi, aholining bandlik tarkibi, daromadlari, xizmat ko’rsatish 
sohalarini rivojganlik darajasi, moddiy-texnik asosi va boshqalar). 
Ijtimoiy omillar (aholining sotsial va kasbiy tarkibi, ma’lumot ko’rsatkichi, 
urbanizatsiya darajasi, shahar va qishloq turmush tarzi, aholining mehnat sharoitlari va 
tavsifi, salomatlik holati, sanitariya madaniyat darajasi va boshqalar). 
Demografik yoki iste’molchi omili (aholi soni va uning tadrijiy o’zgarishlari, 
aholining takror barpo bo’lishi darajasi, aholining jins va yosh tarkibi, oilalar soni va tarkibi, 
katta-kichikligi, bolalar soni, aholi migratsiyasi va boshqalar). 
Mehnat resurslari omili (xizmat ko’rsatish sohalarida bandlar soni, ularning jins va 
yosh tarkibi, ma’lumot darajasi, alohida xizmat ko’rsatish turlariga kadrlar tayyorlash
imkoniyatlari). 
Aholi joylashuvi omili (aholi zichligi, shahar va qishloq aholisi, aholi manzilgohlari, 
ularning turlari va katta-kichikligi, aholi manzilgohlarining zichligi, ular orasidagi o’zaro 
masofa, xizmat ko’rsatish markazlari sifatidagi shaharlarning uzoq-yaqinligi). 
Transport omili (xizmat ko’rsatish markazlari va shaharlarning transport qulayligi, 
hududning transport aloqalari bilan ta’minlanganlik darajasi, yo’llar holati, qishloqlarning 
transport bilan ta’minlanganlik holati). 
Tabiiy - geografik omillar xizmat ko’rsatishni rivojlanishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Aholiga xizmat ko’rsatish sohalari va ularning muassisalarini hududiy tashkil 
etishning omillari orasida, ayniqsa aholi va uning joylashuvi xususiyatlari muhim 
ahamiyatga ega. Chunki bir tomondan aholi ham xizmat ko’rsatuvchi ham iste’molchi 
bo’lsa, ikkinchi tamondan xizmat ko’rsatish muassisalari bevosita aholi manzilgohlarida 
joylashtiriladi.
Aholiga xizmat ko’rsatish sohalarini hududiy tashkil etish masalasida o’tgan asrning 
30 – 40 yillarida nemis olimlari V. Kristaller (1893-1969) va A. Lyosh (1906-1945) 
tamonidan mashhur “markaziy joylar” nazariyasi yaratildi. Unga ko’ra xizmat 
ko’rsatishning hududiy tashkil etilishi talab va taklif asosida aniqlanadi hamda xizmat 
ko’rsatish pog’onali (iyerarxik) tarzda tashkil etiladi. Bunda xizmat ko’rsatish 
markazlarining roli juda katta. Ular tarmoq (tibbiy, savdo va hokazo) hamda kompleks 
xizmat ko’rsatishga bo’linadi. 
Aholiga xizmat ko’rsatish sohalarini hududiy tashkil etilishi shahar va qishloq 
joylarda turlichadir. Shaharlarda xizmat ko’rsatish muassisasi va korxonalarini joylashuvi, 
avvalo shaharning katta-kichikligiga, shakliga, binolarning zichligi va korxonalarning 
joylashuviga bog’liq. Qishloq joylarda xizmat ko’rsatishni hududiy tashkil etilishi aholi 
joylashuviga, transport tizimining rivojlanganlik darajasiga hamda yirik xizmat ko’rsatish 
markazlari sifatida shaharlarning yaqin joylashuvi va boshqalarga bog’liqdir. 
Xulosa, xizmat ko’rsatish sohalari geografiyasi ijtimoiy geografiyaning muhim 
tarmoqlaridan biridir.