Microsoft Word Cаидов Лотин-new doc

2.12.
Qadimgi Choch va Farg‘ona davlatlari
, 
ularning 
iqtisodiy-ijtimoiy va siyosiy hayoti 
O’quv maqsadi: 
Qadimgi Choch
 
va Farg’ona davlatlari va ularning 
tashkil topishi, Xitoy va Parkana munosabatlari, Choch va Parkana aholi-
sining urf-odatlari, boshqa xalqlar bilan munosabatlari, til va madaniyati, 
shaharlar va savdo, ijtimoiy hayot, din va diniy munosabatlar haqida 
talabalarga batafsil ma’lumot berish, tushunchalar va ko’nikmalar hosil 
qilishga erishish. 
Tayanch tushunchalar: 
Choch, Dovon, Parkana, numizmatika, Eloq. 
Choch - Toshkent vohasida joylashgan tarixiy-madaniy viloyatdir. 
Geografik jihatdan voha o‘z ichiga Sirdaryoning o‘ng irmog‘i va o‘rta oqimi 
hududlarini hamda Chirchiq va Ohangaron vodiylarini qamrab olar edi. 
Shimol va sharq tomondan Toshkent vohasi Tyanshan, Karjantov, Ugom, 
Maydontov, Ko‘ksuy, Pskom va Chotqol tog‘ tizmalar bilan chegaralangan 
edi. Vohaning janubi-sharqiy hududlari Qurama tog‘lari bilan chegaralangan 
bo‘lsa, uning shimoli-g‘arbiy va janubiy tomonlarida bepoyon cho‘l yastanib 
yotar edi. Mana shu cho‘l hududlarida qadimdan ko‘plab ko‘chmanchi chor-
vador qabilalari yashab kelganlar. Vohaning geografik joylashuvi uni ko‘ch-
manchi qabilalar va o‘troq (dehqon) aholi orasidagi o‘ziga xos hududga 
aylantirar edi. Shuningdek, bu yerda ikki xil xo‘jalik: dehqonchilik va 
chorvachilikning o‘zaro holda uzoq vaqtgacha saqlanib qolishi mintaqaning 
iqtisodiy rivojlanishiga va bu yerda turli xil madaniy va siyosiy 
jarayonlarning rivojlanishiga o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatdi. 
Choch ilk bor 262 yilda sosoniylardan bo‘lgan ShopurI ning Sug‘d va 
Chochiston tog‘larigacha bo‘lgan saltanati chegaralari tasvirlangan zafar 
yozuvlarida qayd etilgan. 
«Choch» so‘zining etimologiyasi unchalik aniq emas. Xitoy manbalarida 
Choch yaqinida tosh qo‘rg‘on bo‘lganligi qayd etilgan bo‘lib, shu sababli 
Choch Xitoy manbalarida Shi yoki Chjeshi deb, ya’ni «tosh» degan ma’noda 
kelgan. Shuningdek, bu davlat nomi Chochon bo‘lgan degan fikrlar ham bor. 
Arablar «Chochon» degan nomni qisqartirib, «Sxosh» deb ataganlar. Buning 
sabab arab tilida «Ch» harfi bo‘lmagani uchun uni «Sh» harfiga o‘zgartirganlar. 
Miloddan avvalgi II asrdan mil. III asrga qadar Choch Qang‘yuy davlati 
tarkibida bo‘lgan. Xitoy tarixiy manbalariga beshta kichik viloyat kirgan. 
Bular: Suse (Kesh-Qashqadaryo), Fumu (Zarafshon vohasidagi Kushoniya), 
Yuni (Toshkent vohasi), Gi (Buxoro), Yuegyan (Xorazm -Urganch). Qang‘-
yuyni ko‘chmanchi chorvadorlar davlati deb qayd etishsa ham, Xitoy tarix-
chilari unda shaharlar ham bo‘lganligini yozib qoldirganlar. Har bir viloyatning 

---

86
shu nomdagi o‘z markazi bo‘lgan. Qang‘yuy poytaxti Bityan shahri bo‘lgan. 
II asrning oxiri - III asrning boshlarida Qang‘ davlati zaiflashadi. 
Buning natijasida uning tarkibidan ko‘pgina viloyatlar, shuningdek Choch 
ham ajralib chiqadi. 
Yangicha hudud jihatdan katta bo‘lmagan davlat tuzilmalari paydo 
bo‘ladi. Bunga dalil sifatida III asrda zarb etila boshlangan dastlabki Choch 
tangalarini keltirish mumkin. Chunki, tanga zarb etish mahalliy sulolaning 
mustaqil tarzda hokimiyat yuritishni e’lon qilganligidan darak berar edi. 
Bunday tangalarning zarb etilishi birinchi galda ichki savdoni rivojlan-
tirishga qaratilgan edi. O‘sha davrdagi tashqi savdo qanday bo‘lganligi esa 
noma’lumligicha qolmoqda, chunki Chochda mahalliy sharoitda zarb etil-
gan yoki chetdan olib kelingan bironta oltin yoki kumush tanga topilgan 
emas. III-IV asrlarda Chochda kuzatilgan iqtisodiy barqarorlik dastlabki 
tangalar ishlab chiqarish va uzoq vaqt davom etganligi va keng ko‘lamda 
olib borilganligi sababidandir. 
V asrdan boshlab, Choch eftaliylar davlati tarkibiga kirgan. Bu 
davrdagi Choch davlati hayoti qo‘lyozma manbalarda kam uchrashi tufayli 
asosiy e’tibor «Shohnoma» asari ma’lumotlariga qaratiladi. 
VI asrdan boshlab Sirdaryo bo‘ylari, xususan, Choch davlati juda 
katta to‘qnashuv va kurashlar maydoniga aylanadi. Bu voqealar tarix 
maydonida yangi siyosiy kuchlarning paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadi. 
550 yilda ko‘chmanchi chorvador qabilalari ittifoqi yuzaga keladi va 
Mo‘ng‘ulistondan Oltoygacha bo‘lgan hududlarni egallagan Turk 
xoqonligi yuzaga keladi. Bu xoqonlik g‘arb tomon kengaya boradi. 555 
yilda Istemi Turklarning g‘arb tomon yurishlariga boshchilik qiladi. Choch 
Istemixonning o‘g‘li, G‘arbiy Turk xoqonligining yirik hukmdorlaridan 
bo‘lgan Qora Churin turk davlati tarkibiga kirgan. 
Dastlab Choch mahalliy sulola vakillari tomonidan boshqarilgan. 
Ammo 605 yilda mahalliy sulola davlat ishidan chetlatilib hokimiyat 
turklar qo‘liga o‘tgan. 
Bu davrda Farg‘ona vodiysida yana bir davlat hukm surardi. Bu mam-
lakat haqidagi dastlabki yozma ma’lumot Xitoy elchisining miloddan avvalgi 
128 yilga oid hisobotida 
Davan 
shaklida uchraydi. Farg‘ona nomi esa 5 
asrdan ma’lum. Uning podsholari – dehqon, ayni vaqtda forscha ixshid deb 
atalgan, poytaxti - Quva shahri, keyinroq Axsikat shahri bo‘lgan. Farg‘ona 
shimoldan Yettisuv, g‘arbdan Choch va Iloq, janubi-g‘arbdan So‘g‘d, janub-
dan Tohariston va sharqdan Sharqiy Turkiston viloyatlari bilan chegaradosh 
bo‘lgan. Xitoy manbalarida ta’riflanishicha, Farg‘ona yerlari juda unumdor, 
aholisi (qariyib 300 ming kishi) dehqonchilik (g‘o‘za va sholikorlik) va 
bog‘dorchilik (tokchilik, mevachilik) bilan shug‘ullangan. Koson, Axsikat va 
91
garlarning ko‘plab shaharlarga hamda boshqaruvning demokratik tuzumiga 
ega bo‘lgan davlati edi. Shubhasiz, u tariximizda sezilarli iz qoldirib, 
Farg‘onaning keyingi taraqqiyotiga ta’sir ko‘rsatdi. Dovonning ikki marta 
katta kuch bilan bostirib kirgan Xitoy imperiyasining qo‘shinlariga qarshi 
turib, o‘z mustaqilligini mardona himoya qilganligi ham diqqatga sazovordir. 
Demak, Dovon - Farg‘ona davlati mil. avv. IV va milodiy III asrlarida 
mavjud bo‘lgan va boshqaruv tuzumiga ko‘ra podsholik hisoblanadi. 
Dovonda dehqonchilik va chorvachilik juda rivojlangan edi. Dehqonchilik 
yerni sun’iy sug‘orishga asoslangan. Boy va rang-barang moddiy madaniyat 
namunalari Dovonda hunarmandchilnk turlari juda rivojlanganligidan dalolat 
beradi. Shu o‘rinda, ishlab chiqarish kuchlariiiig rivoji Dovonda shaharsozlik 
madaniyatining gullab-yashnashiga olib kelganligini ta’kidlab o‘tish joiz. 
Manbalardan ma’lumki, 25 foiz aholi shaharlarda istiqomat qilgan. Buyuk 
Ipak Yo‘li faoliyat ko‘rsata boshlashi ham bu davlatning gullab yashnagan 
davriga to‘g‘ri keladi. Bu qit’alararo savdoda sharqiy Sug‘diyona chega-
ralaridan to Tan davridagi Xitoy imperiyasigacha bo‘lgan yo‘liing xavf-
sizligini ta’minlashda, oziq-ovqat, yo‘l ko‘rsatuvchilar va tarjimonlar yet-
kazib berishda Farg‘ona asosiy rol o‘ynagan. Mohiyat - e’tiboriga Dovon 
dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar va savdogarlar davlati edi. Bu davlat 
Farg‘onaning keyingi taraqqiyotiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmagan.