Microsoft Word Cаидов Лотин-new doc

Savol va topshiriqlar: 
1.
 
Ilk o‘rta asrlarda qanday ijtimoiy jarayonlar ro’y berdi? 
2.
 
Manbalarda ko’rsatib o’tilgan qanday davlat lavozimlarini bilasiz? 
3.
 
Ilk o‘rta asrlardagi shaharlarga xos bo’lgan belgilar haqida nimalarni 
bilasiz? 
 
 
 
97
turiladi. O‘lponni shoh aholi jon boshiga og‘ir soliq solish yo‘li bilan 
to‘playdi. Yozma manbalarda bu voqealar Pero‘z tomonidan Eronning 
eftallarga sotilib oyoq osti kilingani va mazlumlikdan abadulabad oriyoniy-
lar yurti xalos bo‘la olmasligi alam bilan qayd etiladi. Belgilangan o‘lponni 
to‘lab bo‘lgach, Pero‘z eftallar bilan aloqani yaxshilashga harakat qiladi. 
Ular bilan quda andachilik ipini bog‘lash maqsadida raqibiga singlisini 
xotinlikka taklif etadi. Eftallarning iltimosiga binoan 300 nafar harbiy 
instruktor yuboriladi. Ammo eftallar hokimi Kunxa Eronli instruktorlar-
ning bir qismini o‘ldirishga, qolganlarini esa urib, mayib qilishga buyuradi. 
Chunki shoh singlisi o‘rniga cho‘rilaridan birini yuborib, eftallar hukm-
dorining izzat-nafsiga tekkan va bunday hiyla-nayrangi bilan uni nihoyatda 
ranjitgan edi. Shu boisdan Pero‘z 484 yilda eftallarga qarshi uchinchi marta 
yurishga otlanadi. Bu galgi urush sosoniylar shohining halokati bilan tu-
gaydi. Marv ishg‘ol qilinib, Eron ustiga juda og‘ir o‘lpon yuklanadi. Gar-
chi Pero‘z vorislari Kubod (488-531), Anushervon (531-579) xukmronlik 
qilgan davrlarda eftallar bilan munosabatlar ancha yumshab, tinchlik tusini 
olgan, hatto ayrim vaqtlarda Vizantiyaga qarshi eftallarning ittifoqdoshi 
sifatida harakat qilingan bo‘lsada, ammo sosoniylar yil sayin kumush 
hisobida muayyan bojni muttasil to‘lab turgan. Shunday qilib, kibr-havoli 
zabardast Vizantiya imperatorlarini bir necha bor tiz cho‘ktirgan sosoniylar 
endilikda yarim ko‘chmanchi eftallarning dahshatidan vahimaga tushib, 
ularning boqiy o‘lpondori bo‘lib qolgan. 
Qisqa muddat mobaynida eftallar Qobul va Panjob vodiylarini egallay-
dilar. So‘ngra O‘rumchi, Qorashar, Kucha, Xo‘ton va Qoshg‘ar shaharlari 
zabt etiladi. Natijada V asrning ikkinchi yarmi va VI asr boshlarida Markaziy 
Osiyo, Sharqiy Eron, Shimoli-G‘arbiy Xindiston va Sharqiy Turkiston yer-
larini yagona hududga birlashtirgan ilk o‘rta asrlarnipg yangi qudratli Eftallar 
davlati tashkil topadi. Garchi bu davlat siyosiy jihatdan Kushon podsholigiga 
nisbatan unchalik mustahkam bo‘lmasa-da, ammo maydoni jihatidan undan 
ulkanroq edi. Bu buyuk davlat Sharq mamlakatlari, xususan, Markaziy Osiyo 
xalqlari tarixida, ayniqsa, muhim o‘ringa egadir. 
Eftallar davlati tasarrufiga birlashgan ulkan mamlakatning tabiiy geog-
rafiyasi qanchalik rang-barang bo‘lsa, aholisining etnik tarkibi ham shun-
chalik qurama, ijtimoiy va iqtisodiy hayoti esa biri ikkinchisidan keskin farq 
qilardi. Eftallarning kelib chiqishi ko‘chmanchi qabilalarga mansubligi tufayli 
ilk o‘rta asr Xitoy manbadarida ularning yurtida shaharlarning yo‘qligi, 
o‘zlari esa o‘tloqlarga boy yaylovlarda kigiz o‘tovlarda yashashi ta’riflanadi. 
VI asr Vizantiya muarrixlarining asarlarida, aksincha, ularning «shaharlik» 
ekani ta’kidlanadi. Nari ikkinchisiga zid bunday ma’lumotlarning har ikkisida 
ham ma’lum darajada asos bor, albatta. Chunki Markaziy Osiyo, Xuroson, 

---

98
Sharqiy Turkiston va Shimoli-G‘arbiy Hindiston yerlarini zabt etgach, 
ko‘chmanchi chorvador eftallar, shubhasiz, bu viloyatlardagi obod dehqon-
chilik vohalariga, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo rivoj topgan katta-
kichik shaharlarga ega bo‘ladilar. Yillar o‘tishi bilan omilkor mahalliy aholi 
bilan qon-qarindosh bo‘lib, qorishib ketadilar. Natijada ularning bevosita 
vorisiga aylanadilar. Shu boisdan 568-569 yillarda Vizantiya imperatori 
Yustin II huzurida bo‘lgan turklar elchisi imperatorning «Eftallar shaharlarda 
yashaydilarmi yoki qishloqlardami» degan savoliga «Ular shaharda yashov-
chi qabiladir, janobi oliylari», deb javob bergan. 
Demak, Eftallar davlatiga birlashgan aholining bir qismi ko‘chmanchi 
chorvador bo‘lsa, ikkinchi kattaroq qismi shahar va qishloqlarda yashovchi 
o‘troq aholi edi. Uning aholisi asosan ziroatchilik bilan shug‘ullanardi. 
Tohariston va So‘g‘d rivoj topgan dehqonchilik va bog‘dorchilikning markazi 
hisoblanardi. Qashqadaryo va Zarafshon vodiylarida g‘alladan tashqari, sholi 
ham yetishtirilar edi. Xitoy manbalarida qayd etilishicha, V-VI asrlarda 
Sharqiy Turkiston va Markaziy Osiyo yerlarida ko‘plab g‘o‘za ekilgan edi. 
Uning tolasidan oppoq va nihoyatda mayin mato to‘qilgan. Xitoy bozorlarida 
bunday matoga talab katta bo‘lgan. Chunki o‘sha davrlarda Xitoyda paxta 
hali ekilmas edi. Aholining dashtliklarda yashovchi yarim ko‘chmanchi qismi 
chorvachilik, xususan, mayda va yirik shoxli hayvonlar boqish, tuyachilik, 
tog‘li va tog‘ oldi mintaqalarida esa yilqichilik bilan shug‘ullanar edi. 
Farg‘ona vodiysi hamon zotli arg‘umoqlari bilan mashhur bo‘lgan. 
Ziroatkor yerlarning kattagina qismi hali ham qishloq jamoalari 
tasarrufida bo‘lsada, mamlakatda o‘rta asr mulkchiligi munosabatlarining 
tarkib topishi oqibatida sug‘oriladigan yer maydonlarining ma’lum bir 
qismi mulkdor zodagon tabaqa vakili «dehqon»lar qo‘lida to‘plana bosh-
lagan. Buning natijasida qishloq jamoasining erkin qo‘shchilari ma’lum 
darajada zodagon dehqonlar asoratiga tushib, ularga qaram kadivarlarga 
aylanmokda edi. Obikor yerlarning bir qismi ibodatxonalar mulki hisob-
lanardi. Bunday yerlar «vag‘nze» deb yuritilar edi. 
Yaylovlarning‘ asosiy qismi esa qabila va urug‘ jamoalari hamda ular-
ning oqsoqol zodagonlari biylar tasarrufida edi. Samarqand, Buxoro, Qash-
qadaryo va Toshkent viloyatlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlardan 
ma’lum bo‘lishicha, V-VI asrlarda dehqonchilik vohalari tevarak-atrofiga 
kelib o‘rnashgan ko‘chmanchi eftal qabilalarining ommaviy ravishda o‘troq-
lashuvi kuchayadi. Buning oqibatida obikor yerlarga bo‘lgan muhtojlik or-
tadi. Daryo vodiylari bo‘ylab katta-kichik sug‘orish kanallari qazib chikarilib, 
minglab gektar yangi yer maydonlari o‘zlashtiriladi. Sug‘orma dehqonchi-
likning kengayishi bilan irrigatsiya texnikasi rivoj topadi. Shox ariqlar chu-
qurlashib, sersuv va sershoxa sug‘orish tarmoqlariga aylanadi. Ular daryodan 
111
aholi bo‘lgan. Keyinchalik dehqonlarning ta’sirida askarga aylangan. Ba’zi 
yirik hukmdorlar qo‘l ostida minglab chokarlar bo‘lgan. Mug‘ tog‘idan topil-
gan manba hamda arab-fors manbalariga ko‘ra hukmronlar tabaqasining eng 
yuqorisida "Ixshid (ya’ni oliy hukmdor)" turgan. Narshaxiyning ma’lumotiga 
ko‘ra, dehqonlarning maxsus kiyimlari bo‘lgan. Ular shu kiyimlarda bo‘lib, 
tillo kamar taqishgan. Mug‘ tog‘idan topilgan xujjatlarda So‘g‘dning bosh-
qaruv usuli ham bayon qilishgan. Unga ko‘ra, markaziy boshqaruvining yuqori 
lavozimlaridan biri Tudun yoki Tarxon bo‘lib, aholini nazorat qilib turgan, 
keyingisi esa muhim lavozimlardan biri bo‘lib, n’ztryw (ya’ni yaqin 
yordamchi) deb atalgan. Shuni ham aytib o‘tish kerakki, "Dopirpat" (bosh ko-
tib) ham katta rol o‘ynagan. Saroy xo‘jaligini boshqaruvchi "framanda" lavo-
zimi ham bo‘lib, u asosan saroy kirim-chiqimlarini, hamda qishloq ho‘jaligi, 
hunarmandchilik, harbiy ta’minotlarni, soliq yig‘ish ishlarini nazorat qilgan. 
Shu sabab saroyda uning obro‘yi baland bo‘lib, hatto ularning maxsus xiz-
matkorlari ham bo‘lgan. Mirshablik vazifasini boshqaruvchi shaxs "wrnyk’m"-
deb nomlangan. Qo‘shinni boshqaruvchi shaxs esa "s’ykn" deb nomlangan. 
Bularning hammasi markaziy boshqaruv edi. Bundan tashqari mahalliy 
boshqaruv ham bo‘lgan. U esa qishloq va tuman boshqaruviga bo‘lingan.
Bu davrda o‘ziga xos iqtisodiy munosabatlar tizimi shakllangan. Iqti-
sodiy hayot haqida gap ketganda hammamiz savdo-sotiq, hunarmandchilik, 
hamda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini tushunamiz, chunki iqtisodning asosiy 
qismini mana shular tashkil qiladi. Bularning asosiy rivojining omili esa aholi 
sonining ortib borishidir. Shu sababli aholi sonining ortishi bilan birga 
qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyoj ham ortib boradi, bu davr 
talabidir. Natijada yurtning iqtisodiy hayoti muntazam o‘zgarib, yerga, ziroat 
maydoniga bo‘lgan munosabat o‘zgacha shakllanadi. Mamlakatdagi ko‘ch-
manchilarning o‘tloqlashuvi ortib, dehqrnchilik uchun yaroqli yerlarga ehti-
yoj ko‘payib bordi. Shu sababli quruq yerlarga suvlar olib kelib o‘zlashtirish, 
ularning hududini kengaytirish yo‘lga ko‘yildi. Bu ishlarni amalga oshirishda 
mulkdorlar, qishloq oqsoqollari bosh-qosh bo‘lishdi. Dehqonchilikda asosan 
don ekinlari bug‘doy, arpa, sholi va tariq ekilgan. Shahar aholisi hunarmand-
chilik va savdo - sotiq bilan mashg‘ul edi. Hunarmandchilikning kenga-
yishiga asosiy sabab turklar bo‘lgan. Chunki hunarmandchilik ularda oldin-
dan rivojlanib kelgan. Shular qatorida Farg‘ona va So‘g‘dda oltin, mis, temir-
lar ham qazib olingan. Shu bilan birga mamlakatning tashqi savdosi ham 
ancha rivojlangan edi. Masalan, g‘arbiy Turk xoqonligi va Xitoy o‘rtasidagi 
aloqani olish mumkin. Buxoro va Samarkanddan bir necha karvonlar Xitoyga 
yo‘l olgan. Xullas, dehqonchilik, hunarmandchilik rivojlanishi oqibatida 
xalqning iqtisodiy hayoti yaxshi edi.
Mug‘ tog‘idan topilgan ma’lumotlar olimlarni qiziqtirib ko‘ygan edi. 

---

110