Mavzu;Metr-ritmli hajviy kompozitsiya

42-расм. Метрик ва ритмик қаторлар қўшилувидан тузилган ритм.





43-расм. Ритмик ўзгарувчан оралиқлик қаторнинг қўшилувидан тузилган ритмик қатор.

б) ритмик қатор метрик ва ритмик қаторлар қўшилувидан тузилган (42-расм). Расмларда метрик ва ритмик қаторларнинг шундай қўшилуви келтирилганки, уларда қаторлар бир-бирининг ичига кирган. Расмда метрик бўлинишлар асосида иккита ритмик қатор ҳосил қилинган. Улардан бири (1-2-3-4 бўли­нишлар) чапга қараб катталашиб борса, иккинчиси (5-6-7-8 бўлинишлар) ўнга қараб катталашиб боради. Ушбу расмдаги қаторлар метрик асосда тузилган ритм сифатида ҳам қабул қилиниши мумкин. Унда метрни ритмлаштириш ёрдамида қаторнинг яхлит жозибадорлигига эришилган;

в) ритмик қатор ритмик ўзгарувчан оралиқли қаторларнинг қўшилувидан тузилган (43- расм).
Оддий қаторда қатор даврининг шакллари содда, бўлинмаган ва яхлит ҳолда келса, мураккаб қаторларда улар мураккаб, бўлинган ёки шундай шакллар бирикмасидан тузилади. Мураккаб қатор (у метрикми ё ритмикми) оддий метрик ёки ритмик қаторларнинг қўшилмасидан иборатдир. Метрик қатор қатор тизимига турғунлик олиб кирса, ритмик қатор тизимга жўшқинлик бахшида этади. Ритмик қаторлар ҳам метрик қаторлар каби барча йўналишларда: бўйига, энига ва кенглигига давом эттирилиши мумкин. Ритмик қаторлар шакллар ва оралиқларнинг катта-кичиклигига, баландлигига қарабгина эмас, балки элементларнинг ранги, фактураси, массаси, ёруғлигига қараб ҳам ўзгариб бориши мумкин.
Ритмик қаторнинг математик қонуни­ятларга асосланган қуйидаги хиллари мавжуд:
1. Геометрик прогрессия асосида қурилган ритмик қатор. Бундай қаторда қўшни шакл ёки уларнинг оралиғи орасидаги миқдорий муносабат бир-биридан ўзгармас катталикда ошиб боради, масалан кейинги оралиқ ёки шакл баландлиги олдинги оралиқ ёки шакл баландлигидан икки марта каттадир (44-расм, а). Агар қўшни шакллар ёки оралиқлар орасидаги муносабат катталиги бирга тенг бўлса ритмик қатор оддий метрик қаторга айланади (44-расм, в).
Қаторнинг қўшни аъзолари орасидаги фарқ катталашса улар орасида муносабат контрастга айланади. Қўшни шакллар оралиғи катталашиб борган сайин улар орасидаги муносабат моҳияти сусайиб, қатор йўқола боради. Геометрик пропорционал ритмик қаторни чизма график услублар ёрдамида ҳам қуриш мумкин (45-расм). Олтин кесимга асосланган пропорционал қаторни қуриш эса 45-нчи б расм­да кўрсатилган.