Mavzu;Metr-ritmli hajviy kompozitsiya

в



55-расм. Бино асосий шакли ва қисмлари­нинг пропорционал ўхшашлик назариясига амалиётдан мисоллар: а-Афина акрополидаги Эрехтейон эҳроми (милодгача 460-421 йй.);
б-Римдаги Канцеллерия плацциоси (1486 й);
в-йирик блокли тураржой биноси.
Тиршнинг таъкидлашича, "сон-саноқ­сиз турли шакллар ўз-ўзича чиройли ҳам, бежирим ҳам бўлиб қололмайди, уйғун­лик исталган асосий яхлит шакл ва унинг қисмларининг ўхшашлигидан вужудга келади". Умуман олганда шаклнинг икки ва ундан кўп қисмлари бир-бирига ҳар бир қисм ўлчамларига кўра ҳам ўхшаш бўлиши мумкин. Масалан, иккита турли ўлчамли тўрт бурчак бир-бирига катта томонларининг кичик томонларига нисбатининг бир хиллиги билан ўхшашдир.
"Пропорциялар ўхшашлиги" архитектурада асосан тик ва горизонтал бўлиниш­ларга тегишли бўлиб, шаклни кўп ҳоллар­да тўғри бурчакликлар тузумидан иборат деб тушунади. Шу тўртбурчаклар ичида ўзаро шаклан мутаносиб боғланган ва кўриниши яхлитликни ҳосил қилувчилари бу пропорцияси ўхшаш тутбурчаклардир. Уларнинг ўхшашлик белгиси томонлари ва диагоналларининг ўзаро параллеллигидп ва перпендикулярлигидадир (56-расм).





56-расм. Пропорциялари ўхшаш тўрт бурчакликлар.

Таниқли устоз олим П.Ш.Зоҳидов меъморчиликда кенг қўлланилиб келинган, бироқ кейинги авлодларга яширин бўлган меъморий гўзаллик қонуният­ларидан бири – ўсувчи (динамик) квадратлар услубини кашф этди. Бу ўринда у жуда содда, лекин ўта тўғри йўлни тутади:" обидалар уйғунлиги тартибини оддий паргор (циркул) ва чизгич (режа ипи) имкониятларидан" излаш зарурлигини билдиради. Шу муҳим жиҳатдан келиб чиқиб, бино шаклларининг ҳамоҳанлигини ва мунтазамлигини аниқ белгилашда қадим­ги меъморлар динамик квадратлардан, яъни "ўзаро боғлиқ бўлган квадратлар асосида тортиладиган чизиқлар тўридан фойдаланган" деган фикрга келади. Бунда иккинчи квадрат дастлабки квадратдан паргор ва диагоналлар ёрдамида келтириб чиқиладики, учинчиси иккинчисидан, тўртинчиси эса учинчисидан ва ҳоказо (57-расм).

Дастлабки квадрат эса одатда, бино тарҳининг эни ёки бўйига тенг, агар бино тарҳининг квадрат шаклида бўлиши кўзда тутилган бўлса, у дастлабки квадрат шаклга тенг қилиб олинади. Сўнгра шу квадратлар тўри устига бўлгуси бинонинг мукаммал тарҳи чизилади. Шу тарҳ ўл­чамларига мутаносиб ҳолда яна тўр устига энди бино тарзининг чизмалари чизилади. Шундай қилиб бино ва унинг қисм­



57-расм. Динамик квадратлар.

лари шакллари ва ўлчамларининг ўзаро мутаносиб нисбатларда бўлишлиги таъ­минланади.Бу эса бино шаклининг композициявий жиҳатдан мантиқий бўлиш­лигини, меъморий мукаммал ва гўзал чиқишини таъминлайди (58- расм).