Mavzu: Sug’oriladigan yerlarni meliorativ o’zlashtirish, qayta qurish va unumdorligini tiklash ishlarini kompleks mexanizatsiyalash

Qo’l ishlarida gruntlarning ishlanish qiyinligiga qarab guruhlarga 
taqsimlanishi 
Guruhlari 
Gruntlar nomlari 
Qazish uchun 
qo’llaniladigan 
asboblar 
I, I m, 
IIm 
Qum, mayin qumoq tuproq, o’simlik aralash 
grunt. Yengil qumloq, yumshatilgan nam 
sarg’ish grunt (lyoss), o’rtacha (yirikligi 15 
mm gacha bo’lgan) va mayda tosh 
Uchli va to’mtoq 
belkurak 
II, IIm, 
IIIm 
O’simlik ildizi aralashgan zarang qumoq, 
boshqa joydan olib kelib to’kilgan va 
keyinchalik bosilib zichlanib qolgan shag’al 
aralash qumloq. Qumloq ko’p aralashgan 
yumshoq grunt, changsimon og’ir qumloq 
Uchli va to’mtoq bel-
kurak, uchli belkurak 
va otboyka bolg’asi 
III, 
IIIm, 
IVm 
Shag’al aralashgan quruq lyoss; chaqilgan 
tosh aralashgan og’ir qumloq. Lom bilan 
ko’chiri-ladigan gil 
Lom, cho’kich hamda 
uchli belkurak, otboyka 
bolg’asi 
IV, IVm 
IVt 
Shag’al-tosh va chaqilgan mayda tosh 
aralashgan og’ir gil; zarang sarg’ish grunt 
(lyoss), qattiq sho’r grunt, yumshoq mergel, 
trepel, salgina sementlashgan konglemerat, 
slanes, gips 
To’qm’oq, pona, lorn, 
cho’kich va uchli bel-
kurak, otboyka bolg’asi 
V,Vt 
Zarang trepel, zarang mel, gruntli sement 
jinsi, keyinchalik hosil bo’lgan konglomerat 
toshi (qurilish chiqindisi) 
Og’ ir to’qmoq, otboy-
ka bolg’asi va 
portlovchi modda 
VI-VII 
Tuf, pemza, slanes va dolomit, qumli tosh 
Og’ir to’qmoq, otboyka 
bolg’asi va portlovchi 
modda 
 
Jadvalda: I — IV guruhlar gruntlari yumshoq gruntlarni; Im—IVm guruhlar 
muzlagan gruntlarni; Vt—IVt guruhlar bo’laklangan toshli qattiq gruntlarni; V— 
VII guruhlar qattiq (qoyatosh) gruntlarni bildiradi. 
Jadvaldagi ma’lumotlar qo’l ishlarida grunt gruppasini aniqlashga va grunt 
qazigan ishchilarning mehnatini to’g’ri baholashga imkon beradi. I gruppaga 
kiradigan gruntning 1 m3 ini qazishga qaraganda IV gruppaga kiradigan gruntning 
1 m3 ini qazish uchun ko’proq mehanat va ko’proq vaqt sarf bo’ladi. 
Birikmaydigan, sochilib turadigan gruntlarni qishda, muzlaganidan keyin 
qazish juda qiyin, shuning uchun grunt muzlashi bilan uning ishlash qiyinchiligi 
bo’yicha guruhi yuqorilashadi (yengil qumloq I guruh grunti muzlagandan keyin 

---

esa, II m guruhiga mansub bo’ladi). Ba’zi gruntlarda, masalan, chang aralash 
mayda qum «plivun»da buning aksi bo’ladi, ya’ni uni suyuq holatda qazishdan 
ko’ra, qishda muzlagandan keyin qazish qulayroqdir. Harsang toshni qishda 
qaziganda ham, yozda qaziganda ham bir xil mehnat va bir xil vaqt sarf bo’ladi. 
U yoki bu turdagi gruntga ishlov berish usulini tanlashda ishlov beriladigan 
gruntning fizik-mexanik xususiyatlariga, to’kma yoki qazilma shakli va 
o’lchamlariga, mexanizatsiya vositalari quwatiga, suv zaxirasi bor yoki yo’qligiga, 
ish hajmining birlik bahosiga, ish hajmiga, ishning murakkabligiga, birlik hajm 
ishni bajarishga ketadigan energiya va mehnat sarfi miqdoriga, ishni bajarish 
vaqtiga e’tibor qilinishi lozim. Agarda ishni bir necha usul bilan bajarish imkoni 
bo’lsa, bu holda ishni bajarish usuli texnik-iqtisodiy taqqoslash yo’li bilan 
tanlanadi.