Mavzu: Sug’oriladigan yerlarni meliorativ o’zlashtirish, qayta qurish va unumdorligini tiklash ishlarini kompleks mexanizatsiyalash

Mexanik; gidromexanizatsiya; portlatish; qo’l kuchi yordamida
. 
Bulardan tashqari bu usullar bir vaqtning o’zida birgalikda ham qo’llanilishi 
mumkin. 
Misol 
uchun: 
mexanik 
portlatish, 
qo’l 
kuchi; 
mexanik-
gidromexanizatsiya va h. k. 
Mexanik usulda
— gruntga ishlov berilganda, qazish, to’kish, tashish va 
joylashtirish ishlari qurilish va melioratsiya mashina — mexanizmlari yordamida 
amalga oshiriladi. Mexanik usulda yer ishlari umumiy hajmlarining 95 % dan ortiq 
qismi bajariladi va suv xo’jaligi va melioratsiya ishlarini bajarishda va boshqa 
sohalarda ham eng universal usul hisoblanadi. 
Gidromexanizatsiya usulida
— gruntga ishlov berilganda, qazish, tashish, 
to’kish va joylashtirish ishlari, gidravlik qonunlarga asoslangan holda, suv 
yordamida bajariladi. Gidromexanizatsiya usulida yer ishlari umumiy hajmlarining 
4 % dan ortiq qismi bajariladi. Bu usul suv xo’jaligi va melioratsiya ishlarida, 
asosan, birikmaydigan va kam birikuvchan gruntlar mavjud hududlarda qurilish 
ishlarida, ichki zax qochirish va sug’orish tarmoqlarini cho’kindilardan tozalashda, 
yirik kanallar boshlanishidagi tindirgichlarni tozalashda yakka-yu yagona usul 
sifatida qo’llaniladi. 
Portlatish usulida
— gruntlarni qazish, tashish, yotqizish va yumshatish 
ishlari portlovchi moddalarni qo’llash orqali bajariladi. 
Mexanik va gidromexanizatsiya usullari
ni gruntga qo’llab bo’lmagan 
taqdirda yoki qisqa vaqtda katta hajmda yer ishlarini bajarish lozim bo’lsa, 
portlatish usuli qo’llaniladi. Misol uchun tog’ jinslarini, muzlagan va qattiq 
gruntlarni yumshatish va boshqa hollarda. 
Portlatish ishlarini tashkil qilishda
har xil mashina va mexanizmlar 
yordamida zaryadlarni joylashtirish uchun quduqchalar qaziladi. Qazilgan 
quduqchalarga zaryadlar joylashtirilib portlatiladi. Zaryad portlashi natijasida 
yuzaga keladigan energiya hisobiga yer ishlari bajariladi. Portlatish usulida yer 
ishlari umumiy hajmining 1 % gacha qismigina bajariladi. 
Portlatish usulida yer ishlarini bajarishning qulayligi: 
— yer ishlarini qisqa vaqt ichida bajaradi; 
— har qanday grunt turiga ham qo’llash mumkinligi; 
— portlash doirasida bo’lgan gruntlarning xususiyatlariga faol ta’siri 
(zichlash, yumshatish, yoriqlar hosil qilish va boshqalar);
Portlatish usulida yer ishlarini bajarishning kamchiliklari: 
— sun’iy inshootlar, tik va qiya holatda mustahkam joylashmagan tog’ 
jinslariga seysmik ta’siri (tebranish, to’lqin ta’siri); 
— portlash vaqtidagi xavf-xatar; 

---

— nisbatan yuqori darajadagi tannarx. 
Suv xo’jaligi va melioratsiya qurilishida portlatish usuli quyidagi yer ishlarini 
bajarishda qo’llaniladi: 
1) tosh konlarida tog’ jinslarini maydalashda; qattiq grunlarda inshoot 
kotlovani va kanallar qazishda, tonnel, shaxta va boshqa yer osti inshootlarini 
qazishda; 
2) yer ishlarini bajaruvchi mashinalami yoki gidromexanizatsiya usulini 
qo’llash uchun qattiq va muzlagan gruntlarni maydalashda; 
3) tabiiy sharoiti qulay bo’lgan joylarda gruntni parchalash va inshoot 
tanasiga joylashtirishda (damba, to’g’on va boshqalar); 
4) qazilma kanal, transheya, suv havzasi, uncha katta bo’lmagan kotlovanlarni 
qazishda; 
5) daryolarni chuqurlashtirish va kanallarni tozalashda; 
6) vaqtinchalik grunt va beton inshootlarni buzishda; 
7) muz oqimi davrida gidrotexnik inshootlarni muzdan himoya qilishda. 
Portlatish ishlarini tashkil qilish 
Portlovchi moddalar portlaganda kimyoviy reaksiyalar ta’sirida, qisqa vaqt 
ichida, kuchli gaz bosimi hosil bo’ladi va gruntlar parchalanadi yoki irg’itilib 
tashlanadi. Portlovchi moddalar, asosan, quyidagi talablarga javob berishi zarur: 
— uncha katta bo’lmagan mablag’ bilan ish bajarish mumkinligi; 
— yaxshi saqlanishi, tashib kelish vaqtida bexavotirligi; 
— uzoq vaqt saqlash mumkinligi va yetarli darajada quvvatga egaligi. 
Portlovchi moddalarning, asosan, uch guruhi yer ishlarini bajarishda qo’llaniladi: 
1) ammiakli-selitrali (NH
4
NO
3
); 
2) trotil (nitratli birikmalar) C
6
H
2
(NO
2
)
3
CH
3
; 
3) ular aralashtirilgan va portlash kuchini oshiradigan qo’shimchalar bilan. 
Portlovchi moddalar portlaganda hosil bo’ladigan kimyoviy reaksiyaga qarab, 
hosil bo’lgan gazlar tezligi quyidagicha bo’ladi: 
— yuqori detonatsiya tezlikli (5000—7000 m/sek) brizant portlovchi 
moddalar qattiq jinslarni va qoyatoshlarni parchalashda qo’llaniladi; 
— gruntni irg’itish yo’li bilan qazilma hosil qilishda irg’ituvchi portlovchi 
moddalar qo’llaniladi, ular hosil qiladigan detonatsiya tezligi 3000-3500 m/sek. 
Portlovchi moddalar olovli yoki elektr usuli bilan portlatiladi. 
Olovli usulida kapsula-detonatorlar, olovlantirgich shnurlar (yonish tezligi 
5—10 mm/sek) va detonatsiyalovchi shnurlar (detonatsiya tezligi 7000 m/sek) 
portlatgich vazifasini bajaradi (4.3-rasm). 

---