Mavzu: prokariotlar va tuban eukariotlar Reja

2. Bakteriyalarning morfologiyasi. Yaqingacha bakteriya hujayrasi sfera, silindr yoki spiral shaklga ega deb qaralgandi. Bakteriyalar – lotincha so‘z bo‘lib, tayoqcha degan ma’noni bildiradi. Bakteriyalar odam va hayvonlarning kasallanishlariga sababchilar orasida katta o‘rin tutadi. Ular kengroq o‘rganilgan shuning uchun bakteriyalarni tasvirlashga ko‘proq e’tibor beriladi. Bakteriyalar bir hujayrali xlorofillsiz prokariot turli organizmlardir. Tashqi ko‘rinishi jihatidan to‘rtta asosiy guruhlarga bo‘linadilar:

1. 
   Kokkalar - sharsimonlar.
   
2. 
   Bakteriyalar va batsillalar-tayyoqchasimon.
   
3. 
   Vibrion va spirillalar-bukilgan va spiralsimon.
   
4. 
   Xlomidobakteriyalar- ipsimon guruhlarga bo‘linadi.
   

Kokklar ( lotincha kokus-don) sharsimon bakteriyalardir. O‘zaro joylashishiga qarab quyidagilarga bo‘linadi:

A. Monokokkalar-( mono-grekcha so‘z bo‘lib, bir yakka ma’nosini bildiradi) bo‘lingandan keyin har qaysisi aloxida joylashadi.

B. Diplokokklar (di-grekcha so‘z bo‘lib, ikki juft degan ma’noni bildiradi) bir tekislikda bo‘linadi va juft-juft bo‘lib joylashadi.

V. Tetrakokkalar-( tetra –grekcha to‘rtta o‘zaro perpendikulyar ikki tekislikka bo‘linadi va to‘rttadan joylashadi.)

G. Streptokokkalar-( streptus-grekcha so‘z bo‘lib, zanjir ma’nosini bildiradi) zanjirsimon joylashgan kokkalardir.

D. Sarsinalar – (sarsio-lotincha so‘z bo‘lib, bog‘layman ma’nosini bildiradi) o‘zaro perpendikulyar, uch tekislikka bo‘lingan kokkalar, ular 8-16dan to‘p-to‘p bo‘lib joylashadi.

S. Stafilokokalar-(stafilokokkuz-lotincha so‘z bo‘lib, shingil ma’nosini bildiradi). Tartibsiz bo‘linib, uzum shingili shaklida joylashadi.

Tayoqchasimon – o‘z navbatida uchga bo‘linadi: bakteriyalar, spirilla va spiroxetalar.

Bakteriyalarga spora hosil qilmaydigan, batsilalarga spora hosil qiladigan tayoqchasimon mikroorganizmlar, klostridiyalarga ham spora hosil qiladigan ipsimon, tayoqchasimonlar kiradi. Tayoqchasimon bakteriya va batsilalar kokklar singari uzunasiga juft-juft bo‘lib joylashganda, diplobakteriyalar yoki diplobatsilalar deyiladi, zanjir bo‘lib joylashsa, streptobakteriyalar yoki streptobatsilalar deb ataladi.

Tayoqchasimon bakteriyalarning ayrimlari tashqi ko‘rinishi bilan bir-biridan ancha farq qiladi. Qat’iyan silindir shaklidagi bog‘chasimon, uchlari tumtoq va shunga o‘xshash tayoqchalar ma’lum.

Klostridiyalar ( kloster-grekcha so‘z bo‘lib, yig‘ ma’nosini bildiradi) bu gruppaga spora hosil qiladigan va spora hosil bo‘lishda ularning o‘rtasi kengayib yoy shaklini oladigan mikroorganizmlar kiradi.

Spiralsimon bakteriyalar-bularga vibrionar (vibrio-lotincha so‘z bo‘lib, buralgan ma’nosini bildiradi) Ikki-uch va hatto beshtagacha buramali mikroorganizmlar kiradi.

Xlomidobakteriyalarda odam va hayvonlarda kasallik qo‘zg‘atadigan mikroorganizmlar bo‘lmaydi. Ularga tiniq suv omborlarida yashaydigan oltingugurt va temir bakteriyalar kiradi.

Elektron mikroskop va ultramikrotom kashf qilinguncha, mikroorganizmlarning tuzilishini o‘rganish qiyin bo‘ldi. Bakteriya hujayrasi qobiq, protoplazma va o‘zakli moddalardan iborat. Bulardan tashqari, ayrim bakteriyalarda doimiy bo‘lmagan harakatlanish organlari- xivchinlar, noqulay sharoitida terining saqlab qolish vazifasini bajaradigan g‘ilof ham bo‘ladi.