|
Spora hosil qilish sitologiyasi.Bakteriyalarning Bacilius, Clostridium, Desulfotomaculum avlodlariga kiruvchilari, ayrim kokkalar, spirillalar endosporalar hosil qiladi Sporalarning shakli yumaloq yoki ellipsimon. Ular tashqi muhitga chidamli bo‘ladi. Sporalar mikroskop ostida kuzatilganda nur sindiradi va shuning uchun yaltirab ko‘rinadi. Odatda bakteriya hujayrasi bitta spora hosil qiladi Ammo Clostridium ning bazi turlarida bir va undan ko‘p sporalar hosil bo‘lishi aniqlangan. Bakteriyaning oziqa muhtidan kerakli moddalarni olish qiyinlashsa yoki modda olmashinuvida ko‘p mahsulotlar hosil bo‘lsa spora hosil qiladi
Demak, spora hosil qilish bakteriya hujayrasi uchun noqulay sharoitga moslashishdir. Spora hosil bo‘lishi o‘sish sharoitga bog‘liq . Sporalar vegetativ hujayralar nobud bo‘ladigan sharoitlarda ham tirik qoladi. Ular quritishga, bir necha soat qaynatishga ham chidamli bo‘ladi.
Spora hosil qiluvchilar ko‘pincha havo, suv va hayvonlarning tanasida yashovchi saprofit mikroorganizmlardir. Ammo parazit holda yashovchi mikroorganizmlarning ba’zilari ham spora hosil qila oladilar (qokqshol, batulizm, kuydirga va b.).
Spora hosil bo‘lish to‘rt bosqichdan iborat:
1.Tayyorlanish bosqichi.
2.Spora oldi bosqichi.
3.Qobiq hosil bo‘lish bosqichi.
4.Yetilish bosqichi.
Batsillalar noqulay sharoitga tushishi bilan hujayraning ichki strukturasida o‘zgarishlar hosil bo‘lib, ma’lum bir qismidagi protoplazma quyuqlasha boshlaydi va spora oldidagi membrana hosil bo‘ladi, so‘ngra shu joy mumsimon, zich bir necha qavatli qobiq bilan o‘raladi. Hujayraning qolgan qismi esa asta sekin yemiriladi va spora yetiladi. Shunda uning hajmi, vegetativ shakli mikroorganizmning hajmiga ko‘ra o‘n baravar qisqaradi. Bakteriya noqulay sharoitda 18-20 soatda sporaga aylanadi.
Bo‘yalmagan sporalar mikroskopda yaxshi ko‘rinmaydi, buyoqlar esa qobiq ichiga nihoyatda qiyinchilik bilan o‘tadi. Shuning uchun sporalarni bo‘yashda maxsus usullar qo‘llaniladi. Sporalarning qobig‘i zich, tarkibida suvning kam, kalsiy lipoid va pikolin kislotaning ko‘p bo‘lishi ularning tashqi muhitning noqulay ta’siriga chidamliligini, ba’zilarining esa bir necha o‘n yilgacha shu sharoitda hayot faoliyatini saqlashga imkon beradi.Sporalar –2530 sovuqda o‘z hayotini saqlab qoladilar.
Sporalar bakteriya hujayrasining turli yerlarida joylashishi mumkin. U hujayraning o‘rtasida o‘rnashsa, markaziy spora, bir uchida bo‘lsa –terminal spora, uchiga yaqin joylashsa subterminal spora deyiladi. Sporalar sharsimon, cho‘ziq oval shakllarda bo‘lishi mumkin.
Sporalar ustki –ekzina va ichki –intina qavatlardan iborat bo‘lib, ekzina qavati sitoplazmani tashqi faktorlar ta’siridan saqlaydi, intina esa sporaning o‘sib chiqishiga yordam beradi.
Sporalar qulay sharoitga tushgach o‘sishni davom ettiradi. O‘sish davriga o‘tishda sporaning bir qutbidan yoki markazidan hujayra o‘sa boshlaydi. Hujayra sporaning bir qutbidan chiqsa ekvatorial o‘sish deb ataladi. Sporadan o‘sib chiqqan bakterial hujayra uning ichki intina qavatiga o‘ralgan bo‘ladi. Batsillalar zaharli moddalarga uchrasa noqulay sharoitga tushib qolsa, bitta sun’iy oziq muhitida qayta qayta o‘stirilsa spora hosil qilish xususiyatini yuqotadi. Bunday organizmlar asporogenli irq deb ataladi.
Sporaning o‘sishi. Bakteriya sporasi yaxshi sharoitga tushsa, u sekin asta bakterial hujayraga aylanadi. Spora suvni sekin asta shimadi va bo‘kadi. Qobig‘i bosim ostida yirtiladi va sporaning o‘sish trubkasi hosil bo‘ladi. Keyinchalik ozod bo‘lgan bakteriyaning uzayishi va o‘sha uzaygan hujayraningbo‘linishi kuzatiladi.
Bakteriya hujayrasi 10, 100, 1000 yillar davomida tinch holatda tirik saqlanishi mumkin. Bazi bir mikroorganizmlarda temperatura, kislota, kislorod va boshqa moddalarning yetishmasligidan ularning hujayralarida sistalar paydo bo‘ldi. Bular spora emas. Masalan, azotobakter shunday sistalar hosil taqsim Ular temperatura va quritishga chidamli bo‘ladi..
4. Xavfli kasallik qo'zg'atuvchi bakteriyalar orasida sil kasalligini qo'zg'atuvchi tayoqchasimon bakteriyaga qarshi davolash usullari va tegishli dori-darmonlar yaratilgan. Vatani mizda sil kasalligining oldini olish va unga qarshi kurashish maqsadida maxsus dispanserlar faoliyat ko'rsati b turibdi. Sil sekin rivojlanadi- gan kasallik hisoblanadi, bakteriyalar orqali tez tarqaladigan xavfli kasalliklarga esa o'lat, vabo, kuydirgi kasalliklarini misol qilib ko'rsatish mumkin. Ular ma'lum turdagi bakteriyalar orqali kelib chiqadi. O'lat kasalligini keltirib chiqar- adigan bakteriyalar sichqon va kalamushlarda yashaydigan burgalar orqali tarqaladi.
Hozirgi davrda mamlakati mizda yuqumli kasalliklar xavfi bartaraf etilgan. Suv va oziq-ovqat mahsulotlari doimo qat'iy nazorat ostida, shuningdek, vodoprovod suvlari filtrdan o'tkaziladi. Dezinfeksiya ishlari keng ko'lamda olib boriladi. Bu borada sanitariya epidemiologik stansiyalar faollik ko'rsatib kelmoqda.
Kasallik qo'zg'atuvchi bakteriyalarga qarshi kurash chora-tadbirlaridan biri oldindan emlash hisoblanadi. Emlash orqali ichburug', ko'k yo'tal, qoqshol kabi xavfli kasalliklarning oldi olinadi.
Bakteriyalar tabiatda va inson hayotida muhim rol o'ynaydi. Ularning foydali va zararli tomonlari bor. Foydali jihatlari — organik moddalarning parchalanishi, chirishi va achishini amalga oshiradi. Turli achish jarayonlaridan amalda sut mahsulotlarini tayyorlashda, bodring va karamlarni konservalashda, yem- xashakdan silos bostirishda foydalaniladi. Shuningdek, spirt va sirkalar olishda, tolalarni ajratishda ham bakteriyalarning turlari qo'llaniladi.
1. Tuban o‘simliklarning xlorofilsiz va tuzilishi juda turli - tuman bo‘lgan juda ko‘p turi zamburug‘lar deb ataladi. Ular o‘z ichiga 100 mingdan ortiq turni oladi. Qadimdan iste’mol uchun yaroqli zamburug‘lar tansiq taom hisoblangan. Zamburug‘lar o‘z tarkibida vitamin va mineral moddalarni to‘playdi, lekin ular tarkibida oqsil va moylar kam miqdorda uchraydi. SHunga qaramasdan zamburug‘lar dunyo oshxonalarining muhim qismi sanaladi, chunki ular ovqatga o‘zgacha ta’m va xushbo‘y hid beradi. AQSH da 850 million funtdan ortiq maydonda har yili zamburug‘lar yetishtiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
