|
Marmarak (Solvia L.) — koʻp yillik oʻtlar turkumi; gulzorlarda ekiladigan bir yillik manzarali oʻsimlik. M.ning yaltiroq M., Korolkov M.gi, xushboʻy M., xivicheimon M., choʻl M.gi (zigʻirak) kabi 5 turi bor. Yaltiroq M. (S.splendens ver. Gawl.) — bir yillik oʻt, boʻyi 50—80 sm, poyasi tik usadi. Barglari uchburchaklinashtarsimon. Gultoji 50–60 mm. Iyun — okt.oylarida gullaydi, gullari sariq, 25–33 mm. Korolkov M.gi (S.korolkovii Rgl. et Schmalh.) — koʻp yillik oʻt. Boʻyi 24— 50 sm. Ildiz boʻgʻizidagi barglar nashtarsimon, uchi oʻtkir, dumaloq ponasimon, yashil tukli. Iyun—avg . oylarida gullab urugʻlaydi, gullari siyoh rang . Togʻli mintaqalarda oʻsadi.
Oʻzbekiston Qizil kitobiga kiritilgan. Xushboʻy M. (S.sclarea L.) — koʻp yillik oʻt. Boʻyi 50—100 sm. Poyasi tik usadi, tepa qismidan shoxlangan. Barglari yashil, ellipssimon-choʻziq, yirik burmali, Iyun—avg . oylarida gullab urugʻlaydi. Togʻli mintaqalardagi bogʻlarda, togʻ daralarida oʻsadi. Efir moyli oʻsimlik hisoblanadi.
Qora zira mevalari tarkibida 7,17 % efir moylari , 22 % yog' , 23 % oqsil, oshlovchi moddlar , flavonoidlar , 3 % qand va boshqa moddalar mavjud . Qora zirada mavjud bo'lgan efir moyining ko'p qismini karvon , limonen tashkil qiladi. Qora zira tarkibidagi moddalar iqlim sharoiti va tuproq tuzilishiga qarab o'zgarib turishi mumkin. Xalq tabobatida zira urug'ining qaynatmasidan kamqonlikda, me`da og'riganida , dizenteriya , Surunkali jigar kasalliklarida foydalaniladi. Qora zira ona suti kamligida hamda qabziyatda iste1mol qilinadi. Xalq tabobatida qora zira qaynatmasi bachadon kasalliklarini davolashda foydalaniladi , shuningdek u ko'z quvvatini oshirish xususiyatiga ham ega. Abu Ali Ibn Sino ham qora ziraning mevasi yurak bezovtalanishini to'xtatuvchi, hiqichoq qoldiruvchi, yel va gijja haydovchi, ovqatni hazm bo'lishiga yordam beruvchi , terlatuvchi omil sifatida tavsiya etadi Ilmiy medetsinada ham ziradan foydalaniladi . Zira odamning me`da-ichak sistemasi faoliyatini yaxshilash bilan birga bezlar sekretsiyasining faoliyatini uyg'unlashtiradi.
Qora zira moyi organizmdagi zararli mikroblarga qiron keltiradi. Uning yana bir yaxshi tomoni ovqatni hazm qilish bezlarining faoliyatini yaxshilaydi, o't ajralishiga yordam beradi. Qora ziradan tayyorlangan damlama qabziyatda, metiorizmda, kolit va boshqa surunkali ichak kasalliklarini davolashda muhim ahamiyatga ega. Damlamani tayyorlash uchun 1 osh qoshiq miqdorda qora zira olinib, yarim choynak (200 g) qaynoq suv bilan 30 daqiqa davomida yopib qo'yiladi. Uning sharbatidan 1 osh qoshiqdan kuniga 3-4 mahal ichiladi. O'simlikdan ishtaha ochuvchi damlama tayyorlash mumkin. Buning uchun ermon o'ti, igir ildizi, uchbarg yaproqlari teng miqdorda olinib, obdon aralshtiriladi. Aralshmadan 1 osh qoshiq olib, 200 g qaynagan suvda 20 daqiqa damlanadi, keyin suzib, ovqatdan 15 daqiqa oldin 1 qoshiqdan ichiladi.
Tayyorlanayotgan dorilarning mazasi va hidini yaxshilash uchun qora zira mevalaridan olingan efir moyi qo'shiladi. Qalampiryalpiz — labguldoshlar oilasiga mansub koʻp yillik oʻtsimon oʻsimliklar turkumi, dorivor va efirmoyli oʻsimlik. Shim. yarim sharning iliq iqlimli mintaqalarida 20-
25 turi tarqalgan. Yevropa mamlakatlari, AQSH, Ukraina, Belorussiya va Shimoliy Kavkazda Ya.ning taxir (achchiq) Ya. va jingalak Ya., Xitoy, Hindiston, Braziliya va boshqalar mamlakatlarda dalayoki suv Ya. turlari ekiladi. Oʻzbekistonda 4 turi: suv Ya., osiyo Ya.i, taxir (achchiq) Ya. va jingalak Ya. yovvoyi holda oʻsadi, Poyasi tik shoxlangan, boʻyi 25—100 sm gacha, barglariqarama-qarshi joylashgan, rombsimon, nashtarsimon yoki tuxumsimon, gullari chala soyabonsimon toʻpgulga yigʻilgan, binafsharang . May— okt.da gullaydi. Ya. yorugʻsevar, namsevar oʻsimlik. Barglarida 2,5— 3%, gullarida 4—6%, poyasida 0,3% mentol (validolning tarkibiy qismi)ga boy boʻlgan efir moyi, shuningdek, flavonoidlar, vitaminlar, oshlovchi moddalar bor. Tibbiyotda Ya. bargidan tayyorlangan tindirma (nastoyka) va damlamasidan koʻngil ayniganda hamda oʻt haydovchi vosita sifatida foydalaniladi. Barglari va poyasidan olingan yalpiz moyi parfyumeriya, oziq-ovqat sanoatida va tibbiyotda, bahorda yangi chiqqan barglari oshkoʻk sifatida ishlatiladi. Vegetativ (bahorda ildizini boʻlib ekish) yoʻli bilan koʻpaytiriladi. Oʻzbekistonning barcha viloyatlarida nam yerlarda, ariq va daryo boʻylarida oʻsadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
