Mavzu 15-16. Vitamin saqlovchi dorivor o’simliklarni bioekologiyasi Reja

5-6.Amaliy mashg’ulot. Vitaminlli o`simliklar biologiyasi va ekologiyasini o`rganish (Chakanda, Chilonjida, Yasnotka, Gazandaut, Yovvoyipiyoz, Ituzum).
Dars maqsadi:Vitaminli o’simliklarga kiradigan o’simliklar biologiyasi va ekologiyasini o’rganish.
Ish tartibi:Insonlarning ovqatlanishida taomlar uchun vitaminlashtirilgan oziq- ovqat mahsulotlari bolalar va umumiy ovqatlanish oziq-ovqatlari hamda konditer mahsulotlari sifatida chiqariladi. A, S, V_b V₂ va D vitaminlarining tabiiy manbai bo’lgan yoki shu vitaminlar bilan sun’iy boyitilgan turli mahsulotlardan maxsus tayyorlangan aralashmalar ham mavjud. Masalan, ba’zi bir margarinlar A va D vitaminlari bilan, ba’zi bir un sortlari esa V gruppa vitaminlari bilan boyitilgan holda savdoga chiqariladi. 1 yoshdan oshgan bolalar uchun vitaminlashtirilgan sabzavot un aralashmasi chiqariladi, ularga S vitaminiga boy bo’lgan na’matak qaynatmasi qo’shiladi. Shuningdek, tarkibida ko’p miqdorda karotin (A provitamini) bo’lgan ko’k no’xot, sabzi, ismaloq, o’rik pyurelari, qorasmorodinapyuresi, S vitamini bilan boyitilgan sut, A va V gruppa vitaminlari bilan boyitilgan guruch va jigar aralashmalari ishlab chiqarilmoqda. Vitaminlashtirilgan mahsulotlarning ovqatga ishlatilishi organizmning turli kasalliklarga qarshilik ko’rsatishi va bolalarning yaxshi o’sishi va rivojlanishiga yordam beradi.
Chakanda-daraxtsimonlar yoki butasimonlar turkumi; dorivor va mevali ekin. Yevrosiyoning iliq iqlimli mintaqalarida
3 turi tarqalgan. Oʻzbekistonda daryo sohillari va toʻqayzorlarda Ch.ning jumrutsimon turi (H.rhamnoides) yovvoyi holda oʻsadi. Ch. yorugʻsevar, qurgʻoqchilik va sovuqqa chidamli. Boʻyi 2–5 m, sershox, bargi nashtarsimon zich, usti kulrang, osti kumushsimon. Ch. ikki uyli (erkak va urgʻochi daraxtli) oʻsimlik. Bahorda barg chiqarishi bilan gullaydi, shamol yordamida changlanadi. Gullari mayda sargʻish, hidli. Mevasi avgust oxiri— sentabr boshlarida pishib yetiladi, mayda, tuxumsimon yoki dumaloq, novdalarga zich yopishgan, rangi och sariq yoki sargʻishqizil, taʼmi nordonshirin.
Tarkibida organik kislotalar, qand, S va V, Ye, Gʻ guruhi vitaminlari, karotin hamda tibbiyotda ishlatiladigan shifobaxsh moy bor. Ch. bachki, parxish hamda qalamchasidan koʻpaytiriladi.
Qumliklarni, qirgʻoqlarni, temir yoʻl boʻylarini mustahkamlash, yoʻlaklarni qordan ximoya qilish maqsadida ham ekiladi. Mevalari yangiligida yeyiladi, murabbo, jem, sharbat tayyorlanadi, moy olinadi. bu o`simlik mevasi oshqozon ichak kasaliklarini davolash uchun dori tayorlanadi shu jumladan kuygan joylarni davolashda mazlar tayorlanadi Chakanda mevalarini aholi ko’p mikdorda iste’mol qilib, ulardan jele, varenye va boshqa mahsulotlar tayyorlaydilar.