Ma’ruza spirtli ajratmalar nomenklaturasi va olish usullari

Ma’ruza 5. SPIRTLI AJRATMALAR NOMENKLATURASI VA OLISH USULLARI.

REJA

1. 
   Tindirmalar tavsifi va tasnifi.
   
2. 
   Tindirmalar texnologiyasi va sifat ko’rsatkichlari
   
3. 
   Tindirmalarni sifatini nazorat qiliSh
   

Tindirmalar tiniq, spirtli, spirt-suvli ajratmalar bo’lib, dorivor o’simlik va hayvon organlari xom aShyosidan qizdirmasdan tayyorlanadi. Tindirmalar kuchli ta’sir etuvchi xom aShyolardan 1:10, qolganlaridan esa 1:5 (og’irlik-hajm) nisbatda tayyorlanadi. Tindirmalar -Tincturae- tibbiyotga Paratselьs (1439-1541 y) tomonidan kirib keldi va xozirgi vaktda xam uz urnini yukotgani yuq.
Qalampir yalpiz (1:20) va yapon soforasi (1:2) tindirmalari bundan mustasnodir. Tindirmalar olishda ajratuvchi sifatida xar xil quvvatli (40%, 60%, 70%, ba’zan 30%, 90%, 95%) etil spirti ishlatiladi.
X DF da tindirmalar bo’yicha 10 ta modda keltirilgan. Undan taShqari, vaqtincha farmakopeya moddalari bo’yicha 50 dan ortiq tindirmalar ishlab chiqariladi. Tindirmalar olish xom ashyo va ajratuvchini tayyorlash, ajratma oliSh, yot moddalardan tozalaSh, baxolaSh va qadoqlaSh bosqichlaridan iborat.
XI DF bo’yicha tindirmalar rasmiy matseratsiya, kasrli matseratsiya, ajratuvchini majburan aylaniShini ta’minlovchi matseratsiya (matseratsiya-tsirkulyatsiya), perkolyatsiya (siqib chiqariSh), girdob, norasmiy zamonaviy tezlaShtirilgan usullar (ulьtratovuSh, Farmatsiya ilmiy tekShiriSh oliygohi (VNIIF), markazdan qochiSh kuchiga asoslangan) bilan olinadi.
Odddiy opiy tindirmasi- Tinctura opii simplex - (1:10); 35% spirt morfin 0,95-1,05%-ogrik koldiruvchi sifatida ishlatiladi va x.k.
Murakkab tindirmalar- bular bir nechta xom aShyolardan olingan ajratmalar. Xom ashyo (1-8mm) kattalikda maydalanadi, aralaShtiriladi, ajratma olinadi, tozalanadi, baxolanadi va kadoklanadi.
Misol tarikasida- taxir tindirma (Tinctura amara); Murakkab tindirmalarga xar xil eliksirlar xam kiradi. Opiy-benzoat tindirmasi- Tinctura opii benzoica Kurak eliksiri yoki Chuchukmiya eliksiri- Elixir pectoralis elixir. Nastoykalarni baxolaSh, XI DF si buyicha ( II jild, 148-149 betlar) va MTX buyicha baxolanadi. TaShki kuriniShi; (organoleptik) biofaol modda mikdori, spirt kuvvati yoki zichligi, kuruk koldik va ogir metallar mikdori. Organoleptik baxolaShda- nastoyka tinik, xom aShyoga tegiShli bulgan ma’za va xidga ega buliShi kerak.
Tarkibidagi spirt kuvvati XI DF si buyicha xaydaSh (distillyatsiya) kaynaSh xarorati buyicha (XI DF, I-jild). Tindirmani zichligi-XI DF, I-jild, 24 bet buyicha piknometr yoki areometr yordamida aniklanadi. Kuruk koldik va ogir metallar XI DF si buyicha aniklanadi. G.E.Kolyakova 1949 yilda nastoyka tarkibidagi spirt kuvvatini nur sindiriSh kursatkichi buyicha aniklanadi. Bu usulda tafovut 0,2-0,5 %ni tashkil etadi. S.M.Bolotnikov, xam mualliflikda 1960 yil spirt kuvvatini tindirma tarkibidagi kuruk koldik buyicha aniklaShni taklif etiShgan. Bunda spirtning taxminiy kuvvati va kuruk koldik aniklanadi. Kuyuk va kuruk ekstraktlarni eritiSh orkali nastoyka oliSh. Bu usulda chilibuxa, nastoykasi olinadi Chunki uning tarkibida zaxarli modda mavjud, xamda urugni kattikligi katta bulgani uchun maydalaSh kiyin. Chuchukmiya kuyuk yoki kuruk ekstraktni eritib kukrak eliksiri tayyorlanadi. Texnologik boskichi kuyuk yoki kuruk ekstrakt kerakli kuvvatdagi ajratuvchi, ya’nispirt yordamida aralaShtirgichli reaktorda eritiladi. Eritma filьtrlanadi. Bu usulda olish iSh jarayonini tezlaShtiradi. Oddiy nastoykalarga- Belladona tindirmasi (Tinctura Belladonnae) 1:10; 40% spirt ishlatiladi, alkaloid saklaydi (0,027-0,033%). MuShaklar tarangligini kamaytiradi. Farmatsevtika sanoatida ishlatiladigan ajratuvchilar yukoridagi talablarning xammasiga javob bera olmaydi. Fitopreparatlar ishlab chikariShda asosiy ajratuvchi bulib, turli kuvvatdagi etil spirti ishlatiladi.
XI DF siga rasmiy ravishda kiritilgan. Ular kuchli ta’sir etuvchi xom aShyolardan 1:10 nisbatda, kolganlaridan 1:5 nisbatda (ogirlik xajm) tayyorlanadi. Kalampir yalpizi (1:20) va yapon saforasi (1:2) nisbatda tayyorlanadi. Tindirmalar oddiy va murakkab bulib, ba’zan ularning tarkibiga dorivor moddalar kuShiladi. Tindirmalar olishda turli kuvvatdagi (40; 60; 70 ba’zan 30; 90 va 95% ) etil spirti ishlatiladi.
Tindirmalar qaysi usul bilan olynganligidan qat’iy nazar 10°S haroratda 2 kun davomida tindiriladi, so’ngra suziladi. Xozirgi vaqtda nastoyka nomi bilan yuritiladigan preparatlar oliniShi va tarkibi bo’yicha bir xil emas. Ularning ayrimlari faqat taShqi ko’rinishi to’q rangda bo’yalganligi bilan nastoykaga o’xShasa xam aslida nastoy­ka emas. Bunga yodning 5% va 10% li tindirmalari misol. 
Oddiy tindirmalar. Bularga sanoat miqyosida ishlab chiqarilayotgan ko’pchilik tindirmalar misol bo’la oladi. 
Tindirmalar sifati davlat farmakopeyasi me’yoriy texnik hujjatlar asosida tekshiriladi. Tindirmalarning taShqi ko’rinishi, spirt quvvati yoki zichligi, quruq qoldiq, og’ir metallar, va ta’sir etuvchi moddalar miqdori tekshiriladi.
Tindirmalar hidi va mazasi, taShqi ko’rinishi xom ashyo bir xil va tiniq bo’lishi kerak.Tindirmalar tarkibida spirt qkvvati rasmiy usulda qaynaSh harorrati bo’yicha,haydaSh usulida(distilyatsiya usuli) va norasmiy –refraktometrik, quruq qoldiq bo’yicha aniqlanadi.
Ajratma olish jarayonida biologik faol moddalarning ajralib chikiSh tezligi ajratma olish vaqtini belgilaydi. Ko’pincha biologik faol moddalar ajratma oliShning birinchi soatlaridanoq tez ajralib chiqadi, so’ng ma’lum miqdordagi ajratuvchi ishlatilishiga qaramay ajratma olish jarayoni susayib, ajratma olish uzoq vaqt davom etadi. Bu o’simlik to’qimasidagi moddalarning molekulyar massasi xar xil bo’lganlngi uchun, to’qimalar xolati, maydalik darajasi, maydalaSh vaqtida xom ashyo Shaklining o’zgariSh-o’zgarmasligi va boShqalar bilan izoxlanadi. Ajratma olish kinetikasini o’rganiSh Shu jarayonni muddatini kamaytiradi. Ishlatiladigan spirtni to’g’ri tanlaniShi ham muhim axamiyatga ega. Shunga asoslanib DF va boshqa normativ texnik xujjatlarda ayrim nastoykalar uchun belgilab qo’yilgan spirt quvvatiga tuzatiSh kiritiSh mumkin.