Dinaranıń bir qádeminiń uzınlıǵı 50
sm, onıń úkesi Muxammedjannıń bir
qádeminiń uzınlıǵı 40 sm. 200 metr
aralıqtı ótiw ushın kim qansha qadem
taslaydı?
Úshmúyeshliktiń tárepleri 20sm, 16sm hám 22sm bolsa, onıń
perimetrin esaplań.
Esaplań:
Nege nátiyjeler birdey?
Tuwrımúyeshliktiń perimetrii 62sm, táreplerinen biriniń uzınlıǵı
13sm. Qalǵan tárepleri uzınlıqların tabıń.
A hám B qalalar arasındaǵı aralıq 420 km. Turistler jeńil
mashinada 350 km jol bastı. Ótilgen jol qalǵan aralıqtan neshe márte
artıq?
Salıstırıń:
5m 5dm hám 5m 50 sm
2km hám 200m
4km 80m hám 4km 800m
3m hám 30sm
3dm 6sm hám 3dm 70mm
6dm hám 60mm
MASSA (salmaq, awırlıq)
Bul bólimde oqıwshılar massa túsinigi hám onıń ólshem birligi-
«kilogramm» menen tanısadı. Bul temanı úyreniwde
termin
(anıqlama, atamalar) ge ayrıqsha ıqtıyatlılıq túrde qaraw kerek.
Sebebi, sońǵı waqıtlarǵa shekem massanı ápiwayı tárezide tartıp,
onıń kórsetkishleri «awırlıq» dep atalar edi. Massa hám awırlıq
172
birdey nárse emes. Awırlıq-massanıń tezleniwge kóbeymesinen
ibarat bolǵan kúsh bolıp esaplanadı. Sonıń ushın balalarǵa soraw
berilgende «usı predmettiń awırlıǵı qansha?»
dep emes, usı
predmettiń massası qansha dep soraw durıs boladı. Sorawdıń bunday
kóriniste bolıwı birinshi klasta-aq berilgen.
Massa haqqında túsinikti qáliplestiriw metodikasında tómendegi
basqıshlardı ajıratıw múmkin.
Eń dáslep, balalarda massa haqqında qanday túsinik barlıǵın
anıqlap alıw kerek. Bunıń ushın oqıtıwshı sonday jaǵdaylardan
paydalanıwı múmkin.
Stolǵa eki birdey reńli hám ólshemli kubikti qoyıw kerek.
(Olardıń birewin aǵashtan, ekinshisin kartonnan jasaw múmkin.
Olardıń sırtqı tárepten parqı bolmawı kerek). Oqıtıwshı bul eki kubik
birdey bolsa da, olardıń ortasında parıqlar barlıǵın túsindiriwi kerek.
Sonda balalarda bul parıq nede ekenligine qızıǵıwshılıq oyanadı.
Ayırım balalar bolsa kubiklerdi jaqınnan hám hátte kóterip kóriwge
háreket etedi. Sonda oqıtıwshı «awırıraq» hám «jeńilirek»
predmettiń massası menen baylanıslı kelbeti ekenin túsindiredi.
Matematikada «awırıraq» hám «jeńilirek» sózleri ornına «Usı
predmettiń massası kóp (yamasa kem)» degen sózler paydalanıladı.
Soń oqıtıwshı hár bir oqıwshıǵa (massaǵa qarap bir-birinen parıq
etiwshi) eki kitaptı qolına alıp, olardan qaysı biri awırıraq ekenin
soraydı. Juwap hár túrli bolıwı múmkin. Sonda oqıtıwshı predmetler
massasın qolına alıp shamalaw qıyın ekenligin uqtıradı.
Bunday
jaǵdaylarda eń ápiwayı pálleli tárezilerden paydalanıw múmkinligin
túsindiredi. Oqıtıwshı pálleli tárezilerdi kórsetip, súwretin kórsetiw
taxtasına sızadı, (1-súwret) hám predmetler massasın salıstırıw
proсesinde onnan paydalanıw jolların túsindiredi. Zárúrli tájiriybege
bolsa ámeliy shınıǵıwlar dawamında erisiledi. Oqıwshılardıń
dıqqatın tárezi pálleleri bos waqtında kórsetkish tilleriniń jaǵdayına,
soń bolsa, pállelerge hár qıylı metod qoyılǵannan keyingi jaǵdayına
qaratıladı.
Oqıtıwshı balalarǵa, uzınlıqtı ólshewde qollanılǵanı sıyaqlı,
massanı ólshew ushın ólshem birligi zárúrligin málim etedi. Bunday
ólshem birligi sıpatında «Kilogramm» qabıl etilgen.
Oqıtıwshı 1 kg, 2 kg, 5 kg lı tárezi tasların kórsetedi. Oqıwshılar
taslardı ólshew (tartıw) boyınsha shınıǵıwlardı orınlaydı. Bunıń
173
nátiyjesinde olar shamalar haqqında túsinigin keńeytiw ólshem
menen basqa temalardı keńirek ańlaw, esap-kitap boyınsha
kónlikpelerin bekkemleydi. Bul maqsette sonday tapsırma usınıs
etiledi: «Oylap kóriwi, tárezi pálleleriniń teń keliwi ushın qaysı tastı
onıń oń pállesine qoyıw kerek?» (súwret 2).
(hár túrli 1 kg, 2 kg, 3 kg, 5 kg lı hár túrli kartochkalar terip
qoyıladı.)
Massalardıń qosındısı, ayırması yamasa qaldıǵın tabıw
menen
baylanıslı massalardı sheshiw proсesinde oqıwshılar birdey
atamadaǵı birliklerde ańlatılǵan shamalardı qosıw hám alıwǵa
baylanıslı tapsırmalardı orınlaydı.
Tapsırma №1
M-1 hám M-2 sabaqlıqlardan birdey atamadaǵı
massa
shamaların qosıw hám alıwǵa baylanıslı máselelerdi tabıw.
2-klastıń oqıw jılı aqırında oqıwshılar gramm ólshem birligi hám
onıń basqa massa ólshem birlikleri menen baylanısı menen tanısadı.
1 kg=1000 g.
3-klasta bolsa – сentner hám tonna ólshem birlikleri hám olar
ortasındaǵı baylanıslardı úyrenedi.
Mısalı: 1 t = 1000 kg. 1 t = 10 с. 1с = 100kg.
Bunday qatnaslar tómendegi sıyaqlı shınıǵıwlardı orınlaw
proсesinde oqıwshılar sanasında ornalasıp qaladı.
a) kilogrammda ańlatıń.
2 t 006 kg
8000 gr.
b) grammlarda ańlatıń.
1 kg 0,25 gr
2 kg 050 gr.
v) сentnerlerde ańlatıń.
9 t 6 с.
8000
II. Salıstırıń. (juldızshalardı <, >,= belgiler menen almastırıń.)
12 t*1200 kg.
32 g*32 kg.
4 t 8с*480 kg.
220 с*20t 2 с.
Tapsırma 2.
174
M – 3 sabaqlıǵınan shamalardı qosıw hám alıwǵa baylanıslı
shınıǵıwlardı tabıń. (Massanı ápiwayı сifrlı sanlarǵa bóliw hám
kóbeytiw).
Shınıǵıwlardıń qanday usıl hám uslublarınan paydalanıw
maqsetke muwapıq dep esaplaysız?
Massa birlikleri hám uzınlıq birlikleri sıyaqlı bir-birinen 10, 100
hám 1000 mártege parıq etedi. Massanıń tiykarǵı birligi-gramm.
1t = 1000g 1с = 100 kg 1t = 10 с 1kg = 1000g.
Turmısta, ádette, massa sózi ornında awırlıq sózi qollanıladı.
a) súwretke qarap qabaqtıń hám qawınnıń massasın esaplań;
b) Usı ańlatpalarǵa sáykes máseleler dúziń:
a) kóylek tigiw ushın alınǵan atlas qanday ólshem birliklerde
ólshenedi?
b) atızdan jıynap alınǵan geshir hám kartochka ónimi
qanday
ólshem birliklerinde ólshenedi?
v) dúkannan alınǵan sút qanday óshem birliginde ólshenedi?
4-«A» klass oqıwshıları 2с 40kg qaǵaz shıǵındısın jıynadı. Eger,
1kg qaǵaz shıǵındısınan 25 dápter tayarlaw múmkin bolsa, 4-«A»
klass oqıwshıları toplaǵan qaǵazdan neshe dápter tayarlaw múmkin?
Shaqmaqlar ornına sáykes sanlardı qoyıń:
175
