Oqıtıwshı klasqa qarap shep tárepke otırǵanlar qızıl ólshem
menen, oń tárepke otırǵanlar «jasıl ólshem menen ólsheydi» deydi.
Ólshew dawamında hár túrli сifrlar shıǵadı. Sonda oqıtıwshı balalar
dıqqatın qaratıp, «Bir nárse ólshense-ol, hár túrli nátiyje shıǵıwı
múmkin be?» dep soraw beredi. Oqıwshılar bul proсess dawamında
hár túrli ólshem birlikleri menen ólshengenlerin túsinip jetiwi kerek.
Mine, sonday tapsırmalardı da beriw múmkin: «Úsh oqıwshı bir
ólshemdi ólsheydi ( kesindi dáslep dápterge sızıp beriledi)
balalardan biriniń nátiyjesi 8, ekinshisi 4, úshinshisi 2 shıqtı. «Xosh,
nege bunday shıqtı. Olardıń qaysı biri durıs?». Oqıwshılar bolsa,
ólshew alıp barǵan balalardıń birinshisi ólshew birligi sıpatında bir
shaqmaqtı, ekinshisi eki shaqmaqtı, úshinshisi tórt shaqmaqtı
alǵanın ańlap alıwı kerek boladı. «Anıq ólshew alıp barǵan balalar
ólshew birligin anıq belgilep alıp, kórsetip ótkende barlıǵı haq bolar
edi»,-degen juwmaqqa keliwi kerek. Sonnan soń oqıtıwshı taxtaǵa
tómendegi shártli jazıwlardı kórsetedi. 8…,4…,2….,Tap
sonday
klastıń diywalları táreplerin adımlap yamasa taxtanı ólshem birligi
menen ólshep kórsetiw múmkin.
Áne, sol sıyaqlı ámeliy shınıǵıwlardan soń oqıwshılar uzınlıqtı
ólshew ushın ólshem birligi-santimetrdi qollanıw zárúrligi
haqqındaǵı juwmaqqa alıp keledi. Oqıtıwshı balalardı sızǵısh
(lineyka) menen tanıstırıp, sızǵısh járdeminde kesindilerdiń
uzınlıǵın ólshew qaǵıydaları túsindiriledi. Oqıwshılar birdey túrdegi
ólshemlerde berilgen uzınlıqlardı qosıw hám alıw, kesindilerdi
uzaytıw hám qısqartıw, olardı salıstırıw, uzınlıqlar ulıwma qosındısı
(jıyındısı) ın tabıw sıyaqlı shınıǵıwlardı orınlaydı.
Tapsırma 1. Sızıqshadan paydalanıw tártibin islep shıǵıp,
ólshem islerin alıp barıw usılların balalarǵa túsindiriń.
Ámeliy shınıǵıwlar dawamında deсimetr hám metr sıyaqlı jańa
ólshem barlıǵı kirip keledi. Bul ólshemler ortadaǵı múnásibet
shınıǵıwlar jolı menen balalar sanasında ornalasıp qalıwına erisiledi.
Tapsırma 2.Uzınlıq ólshemleri deсimetr,
santimetr, millimetr,
metr, kilometr túsinikleri menen tanıstırıw maqsetinde sabaq saatın
belgili tártipte bóleklerge bólip shınıǵıwdı sol tártipte ótkeriń.
Tapsırma 3.
Qaysı klaslarda usı shınıǵıwlardı oqıwshılar orınlay aladı;
Juwaptı tiykarlań.
169
Eki atamadaǵı uzınlıq birliklerin qosıw hám alıw, olardı
kóbeytiw hám bóliw úshinshi klasta ótiledi. Ol shınıǵıwlardı
orınlawda ólshemler ortasındaǵı qatnaslardan paydalanadı hám
tájiriybelerdi jazba shınıǵıwlar menen juwmaǵına jetkeredi.
Tapsırma 4.
Eki túrli atamadaǵı uzınlıqlardı qosıw hám alıw,
sonday-aq,
olardı kóbeytiw hám bóliwdi ózlestiriw shınıǵıwlarında qanday usıl
hám metodikadan paydalanıwdı maqsetke muwapıq dep esaplaysız.
a) ózińiz bilgen uzınlıq ólshemlerin aytıp beriń;
b) olar bir-birinen neshe márte úlken yamasa kishi?
d) uzınlıqlardıń hár qıylı ólshem birlikleri arasında qanday
baylanıs bar?
Uzınlıqlardıń tiykarǵı birligi metr bolıp, qalǵan ólshem birlikleri
tiykarǵı birlikti 10, 100 hám 1000 márte úlkeytiw
yamasa
kishireytiw jolı menen payda etiledi. Bunıń ushın metr sózine
baylanıslı qosımshalar qosıladı.
Metrdiń aldına 10 márte kishireytirgende «deсi», 100 márte
kishireytirgende «santi» hám 1000 márte kishireytirgende «milli»
birligi qosıladı.
Metrdiń aldına 1000 márte úlkeytkende «kilo» birligi qosıladı.
1m=10dm
1m=1000mm 1sm=10mm
1m=100sm
1dm=10sm
1km=1000m
Qálegen kvadrat sızıń, tóbelerin háripler menen belgileń. Bul
kvadrat táreplerin ólshep, perimetrin esaplań.
Qálegen úshmúyeshlik sızıń, táreplerin ólsheń hám perimetrin
esaplań.
a) kúndelik dápterińizdiń uzınlıǵı hám enin ólsheń;
b) taxtanıń uzınlıǵı hám biyikligin ósheń. Nátiyjesin
dápterińizge jazıń.
Tárepleri 3 sm hám 5 sm bolǵan tuwrımúyeshlik sızıń hám
perimetrin esaplań.
Háwlidegi gúlzar tuwrımúyeshlik formasında bolıp, uzınlıǵı 26
m, eni 14 m. Gulzar átirapın 4 márte aylanıw ushın neshe metr júriw
kerek?
Máseleni ańlatpa dúzip hám túsindirip sheshiń.
170