Matematika oqíTÍw metodikasí

6-§.
 
TIYKARǴÍ SHAMALAR ÚSTINDE ISLEW 
METODIKASÍ
Tema boyınsha talabalardıń bilimi hám oǵan bolǵan talaplar: 
Talabalar;
– Mekteptiń qaysı klaslarında matematika kursı (páni) boyınsha 
oqıwshılar qanday shamalar hám olardıń ólshem birlikleri menen 
tanısıwı kerek ekenligi, 
164

---

– Baslawısh klaslarda shamalar haqqında túsiniklerin 
qáliplestiriwge ulıwma úyrenise biliwi kerek. 
Sonday-aq: 
– uzınlıq, massa, kólem, waqıt hám maydanlardı úyreniwde 
oqıwshılarda shamalar haqqında túsinigin qáliplestiriw ushın ulıwma 
úyrenisiwdi qollana ala biliw. 
– maqsetke qaray baǵdarlanǵan ámeliy islerdi shólkemlestirip 
biliwi, 
– shamalardı úyreniwde hár túrli qurallardan paydalana alıwı, 
– oqıwshılarda ólshew menen baylanıslı kónlikpelerdi 
qáliplestiriw metodikasın ámelde qollana alıwı kerek. 
1. Shamalardı úyreniw metodikasına ulıwma usınıs. 
Shamalar, tap сifrlar sıyaqlı baslawısh klaslarda matematika 
shınıǵıwlarınıń tiykarǵı túsinigi bolıp, balalarda shama haqqında 
predmetler hám waqıyalarǵa baylanıslı hám ólshew menen 
baylanıslı kelbet túsinigin payda etiw ushın paydalanıladı. 
1-2-klaslarda oqıwshılar uzınlıq, massa, (awırlıq) kólem, waqıt 
haqqında hám olardıń ólshem birlikleri haqqında túsinikke iye 
boladı. Mısallardı sheshiw proсesinde olar baha, mánis, shama, 
tezlik, aralıq, ónimdarlıq menen tanısadı. 
Temanı úyreniw proсesinde soǵan erisiw kerek, oqıwshılar 
ózara baylanıslı, biraq ulıwma basqa-basqa mazmunǵa iye bolǵan 
«shama» hám «сifr» túsinikleriniń anıq parqına bara alıwı kerek. 
Mısalı, sım oramınan bir bólek kesip alıp, ólshew birligi 
deсimetrden paydalanıp, 1 dm, 2 dm, 3 dm,…20 dm sıyaqlı 
uzınlıqlardı belgilep baramız. Yaǵnıy usı ólshem birligin sım 
uzınlıǵı boyınsha izbe-iz qoyıw menen ólsheymiz hám tiyisli atı 
menen-(20 dm) dep jazıp qoyamız. 
Eger basqa ólshem birligi, mısalı, santimetrden paydalanılǵan, 
shamalardıń сifr belgisi ózgeshe bolǵanına erisemiz. Bul сifrdı da 
tiyisli atı menen (200 sm) jazıp qoyamız. Metr ólshem birliginen 
paydalansaq, usı shamanıń jáne bir сifrlı kórinisine iye bolamız. (2 
m). 
Сifr hám ólshemler túsiniklerin ózara parıqlaw ushın bul 
basqıshda usı járdemlerden ıqtıyatlılıq penen paydalanıw kerek. 78, 
40, 11, 99 sıyaqlı mısallarda belgilerdi qollanıw menen baylanıslı 
shınıǵıwlardı qáliplestiriwde, сifrlardıń (sanlardıń) ózin salıstırıw 
165

---

zárúrligi 23 sm, 2 dm, 5 dm, 1 m sıyaqlı shınıǵıwlardı sheshiwde 
bolsa shamalar salıstırılıp atırǵanlıǵı qayta-qayta aytılıwı kerek. 
Shama hám san (сifr) lardı qollanıw menen baylanıslı basqa 
shınıǵıwlar da sol sıyaqlı anıq hám túsinikli ańlatılıwı kerek. Mısalı, 
«385 hám 481 sanların qosıń», yamasa «3 m 85 sm hám de 4 m 81 
sm shamaların qosıń» sıyaqlı. 
Anaw yamasa mınaw shama haqqında túsinigin qáliplestiriw 
hám olardı ólshew usılları ózine sáykes bolsa da, hár bir shamanı 
úyreniwde ulıwma basqıshlardı ayrıqsha aytıp ótiw maqsetke 
muwapıq bolar edi. Oqıtıwshı hár bir shamalardı úyreniw proсesinde 
áne solarǵa súyenip, oqıwshılar aktivligin tómendegishe analiz etiw 
múmkin. 
Shamalardı úyretiw boyınsha metodikalıq sxema. 
1.
Balalarda bar bolǵan usı shamalar haqqındaǵı túsiniklerdi 
anıqlaw (balalardıń turmıslıq tájiriybesine súyeniw). 
2.
Atları birdey shamalardı salıstırıw (shamalap kórinis, 
salıstırıw, ólshew hám basqa túrli usılları menen). 
3.
Usı shamanıń ólshem birligi hám ólshew áspabları menen 
tanıstırıw. 
4.
Oqıwshılarda ólshew kónlikpelerin payda etiw. 
5.
Atı birdey shamalardı qosıw hám alıw. 
(máselelerdi sheshiw proсesinde) 
6.
Shamalardıń jańa ólshem birlikleri menen tanıstırıw, atı 
birdey shamalardı basqa ólshem birliklerine aylandırıw, eki atı 
birdey ólshem birliklerin bir eki atlı ólshem birligine almastırıw hám 
kerisinshe. 
7.
Eki birdey atlı shamalardı qosıw hám alıw. 
8.
Shamalardı sanlarǵa kóbeytiw hám bóliw. 
Hár 
túrli 
shamalar 
haqqında 
túsiniklerin 
qáliplestiriw
maqsetinde hár túrli ámeliy shınıǵıwlar hám mısallar orınlanadı, 
usınıs etiliwshi hám ayrıqsha kórgizbeli qurallardan paydalanıladı. 
Bul jumıs barlıq oqıwshılar qatnasıwında, bólek-bólek hár bir 
oqıwshı menen hám topar usılında ámelge asırıladı. Oqıwshılar 
«Shama» túsiniginiń tiykarǵı belgilerin hár turli ámeliy shınıǵıwlar 
dawamında hám hár túrli mashqalalı sharayatlar sebepli ózlestirip 
aladı. 
166

---

Shamalar hám olardıń ólshem birlikleri menen tanısıw tek ǵana 
ámeliy áhmiyetke shınıǵıw, áyne waqıtta ol oqıwshılarǵa turmıslıq 
mashqalalardı kóre biliw imkaniyatın qáliplestiriw hám sonıń 
menen birge olardıń biliwge qızıǵıwshılıǵın rawajlandırıwǵa
imkaniyat beredi. 
167

---