Matematika oqíTÍw metodikasí

 
1000 ISHINDEGI SANLARDÍŃ PAYDA BOLÍWÍ HÁM 
OQÍLÍWÍ
1.
1) Bólek turǵan shóplerdi 1 den 10 ǵa shekem sana. 10 shóp 
1 onlıq shóp boladı.
2.
Onlıq shóplerdi sana. 10 onlıq shóp 1 júzlik shóp boladı. 
3.
Júzliklerdi de sonday sanaw: 
1 júzlik – júz
6 júzlik - altı júz 
2 júzlik – eki júz
7 júzlik - jeti júz 
3 júzlik – úsh júz 8 júzlik - segiz júz 
4 júzlik – tórt júz
9 júzlik - toǵız júz 
5 júzlik - bes júz
10 júzlik - mıń. 
157

---

2.1) Jetpisten júzge shekem 10 nan qosıp sana. 
2) Júzden alpısqa shekem 10 nan kemeytip sanaw. 
3) Segiz júzden mıńǵa shekem 100 den qosıp sanaw. 
4) Mıńnan bes júzge shekem 10 nan kemeytip sanaw. 
3. 5 m 2 dm*2m 5 dm 6m 7dm*7m 1dm 
3 m 2dm*8 dm 8 m 2 dm*6 m 9dm. 
4.
Oqıwshılardıń eki gruppası 42 túp almanıń ónimin jıynap 
alıw kerek edi. Birinshi gruppa barlıq jumıstıń ¼ bólegin orınladı. 
Ekinshi gruppa neshe túp alma ónimin jıynap alıwı kerek? 
5.
Balıqshı 12 ılaqa balıq hám onnan 6 ǵa artıq sazan balıq 
tuttı. Ol tutqan balıqtıń 1/3 bólegin dostısına berdi. Balıqshı 
dostısına neshe balıq bergen? 
6.
Miynet sabaǵı ushın hár biri 150 sumnan 4 taxta jasıl 
qaǵaz hám bir qutı plastilin alındı. Alınǵan barlıq nárse ushın 900 
sum tólendi. Bir qutı plastilin neshe sum turadı? 
7.
72:24 51:17 27∙3-39 80:5+28 
91:13 80:16 4∙16-58 32:2+16 
78:6 54:9 32:2+39 60:3+80 
42:3 68:4 18∙4+18 75:5+18 
 
Sonday san qoyıń, teńlik durıs bolsın: 
26 + □ = 30 47 + □ = 50 81 + □ = 90 
88 + □ = 90 34 + □ = 40 53 + □ = 60 
5-§.
 
KÓP XANALÍ SANLARDÍ NOMERLEW METODIKASÍ 
 
Bul temada oqıtıwshınıń wazıypası tómendegilerden ibarat. 
a) predmetlerdi birimlep, onlap, júzlep, toparlarǵa birlestirip 
sanaw; 
b) 1000 ishinde oqıw hám jazıw hám de olardı natural qatarda 
keliw tártibin biliw; 
v) Sanlardı júzlik, onlıq hám birliklerden payda etiw. 
g) Ońnan shepke esaplaǵanda, birlikler, onlıqlar, júzlikler qaysı 
orında turıwın biliw; 
d) Sandı xana qosılıwshıları qosındısı kórinisinde jaza biliw hám 
xana birliklerin biliw. 
158

---

1000 ishinde sanlardı nomerlewdi úyreniw nátiyjesinde 
oqıwshılar tómendegi bilimler, uqıplılıqlar hám kónlikpelerdi iyelep 
alıwı kerek. 
1.
1000 ishinde sanlardı nomerlewdi biliw, sannıń payda 
bolıwın, ózinen aldınǵı hám keyingi sanlar menen baylanıslıǵın 
biliw. 
2.
Hár bir sandı sanlar qatarındaǵı ornın biliw. 
3.
Sanlardıń orın mánislerin bilgen halda oqıw hám jaza alıw. 
4.
Salıstırıw. 
5.
Sandı xana qosındısı kórinisinde jaza alıw. 
6.
Sanlardıń natural izbe-izligin bilgen halda qosıw hám alıwdı 
orınlaw. 
7.
Úsh xanalı san hám úshinshi xana birlikleri túsinigin biliw. 
8.
100,….200,…300,…400,…500,…600,…700,..800,…900,… 
1000 sanları arasın tolıqtıra alıw. Sol tiykarda 100-1000 ǵa shekemgi 
sanlardı nomerlep shıǵadı. 
9.
Jumıstıń gezektegi basqıshında úsh xanalı sanlardıń ańlı 
tártibin, yaǵnıy, olardıń júzliklerden hám onlıqlardan, birliklerden 
payda bolǵanın túsindiriw kerek. Bunıń ushın joqarıdaǵı shópler 
dástesi yamasa kvadrat kórinislerinen paydalanıw múmkin. Abak, 
shóp sıyaqlı kórgizbeler de paydalı. 
Úlken birliklerde ańlatılǵan sanlardı maydaraq sanlar menen 
almastırıw hám kerisinshe almastırıwǵa shınıǵıwlar orınlanıwı 
kerek. Mısalı, 2 m, 5 m di sm ge aylandırıń. 600 sm neshe metrge 
teń hám t.b.
Jazba nomerlew. Bul jerde de aldın eki xanalı sanlardı jazba 
nomerlewdi tákirarlaw kerek: 
Júzlikler
onlıqlar
birlikler 
2 
3
1
159

---

1)
«San», hám «Сifr» terminleriniń mánislerin hám bular 
arasındaǵı parıqlar. 
2)
Sanlardıń jazılıwında сifrlardıń orın mánisi. 
3)
Eki xanalı sanlardıń xana quramı analizine baylanıslı 
shınıǵıwlar orınlanıwı kerek. Aldınnan tayarlanǵan shópler, 
kvadratlardan paydalanıw kerek. 
Tómendegi shınıǵıwlardı orınlaw jazba nomerlewge baylanıslı 
bilimlerdi bekkemleydi. 
1.Sanlardı dápterińizge tártip penen jazıń: 196, 169, 700, 1000, 
86,… 
2. Úsh júz sanı hám úsh júz on sanın jazıń. 
3. 696 menen 703 sanı arasındaǵı sanlardı jazıń. 
4. 5,7,9 сifrları menen jazılatuǵın barlıq sanlardı jazıń. 
5. 635, 67, 306, 666 sanlardaǵı 6 сifrı nelerdi bildiredi. 
6. 6 júzlik hám 3 birlik, 5 onlıq hám 2 birlik, 10 júzlik, 4 
onlıqtan ibarat sanlardı jazıń.
7. 71 hám 701, 333 hám 33, 500 hám 501, 600, 601 hám 160 
sanların jazıw ushın neshe сifr hám neshe san kerek. 
Bul temada tiykarǵı wazıypa mıńlıq túsinigin qáliplestiriw, klass 
túsinigi mazmunın sheshiw hám sol tiykarda kóp xanalı sanlardı 
oqıw hám jazıwǵa úyretiw, balalardıń onlıq sanaw sistemasına 
baylanıslı bilimlerdi, natural izbe-izlikti, sanlardı jazıwdıń 
poziсiyalıq prinсiplerine baylanıslı bilimlerdi de ulıwmalastırıwdan 
ibarat. 
Kóp xanalı sanlardı nomerlew metodikası aldın ótilgen 
temalardıń dawamı sıpatında dawam ettiriledi. 
Kóp xanalı sanlardı nomerlewdi (awızeki hám jazba) úyreniw 
jumısın bir neshe basqıshqa bóliw múmkin. 
I. Tayarlıq jumısı. 
Bul basqıshtıń wazıypası bir xanalı, eki xanalı hám úsh xanalı 
sanlardı nomerlewdiń tiykarǵı máselelerin tákirarlaw. 
1)
Sanlardı oqıń. 526, 308, 700, 999, 1000, 528. Bul sanlardıń 
hár birinde barlıǵı bolıp qansha onlıq, birlik, júzlik bar? 
2)
Tómendegilerden ibarat sanlardı jazıń: 8 júzl, 2 onl, 6 bir; 9 
júzl, 4 bir. 
3)
Mıńda neshe júzlik, onlıq, birlik bar? 
160

---

4)
2, 5, 3 сifrlarınan paydalanıw múmkin bolǵan barlıq úsh 
xanalı sanlardı jazıń. Sol sanlardıń birewin onıń xana qosılıwshıları 
qosındısı kórinisinde súwretleń. 
II.Nomerlewdi úyreniw. 
Bul basqısh balalardı 1-klass birlikler klası hám 2-klass 
mıńlıqlar klası menen, hár bir klass xanalarınıń atları menen 
tanıstırıwdan ibarat. 
III. Ekinshi klass sanlarınıń payda bolıwı, oqılıwı hám jazılıwı 
menen tanıstırıw. 
IV. Altı xanalı sanlardıń payda bolıwı, oqılıwı hám jazılıwı 
menen tanıstırıw. 
V. Oqıwshılar bilim uqıplılıqların bekkemlew. 
VI. Millionlar klasınıń payda bolıwı menen tanıstırıw. 
Bul temanı úyreniwde klass tusinigine ayrıqsha itibar beriledi. 
Sebebi, oqıw materialın oqıwshılar tárepinen jaqsı túsinip alıw 
kóp xanalı sanlardı awızeki hám jazba nomerlew qanshelli tabıslı 
bolıwına faktor boladı. Sonıń ushın 1-klass birlikler klası hám 2-
klass mıńlıqlar klası menen, olardıń dúzilisleri menen, hár bir klass 
xanalarınıń atları menen tanıstırıwdan ibarat. Tómengi klass xana 
birliklerinen joqarı klass xana birlikleri qalay payda bolıwın 
oqıwshılar sanasına jetkeriw kerek. 
Mıńlıqlar klası 
Birlikler klası 
Júz 
mıńlar 
On 
mıńlar 
Bir 
mıńlar 
Júzler 
Onlar 
Birler 
Kóp xanalı sanlardı nomerlewge úyreniwde oqıtıwshınıń 
tiykarǵı 
wazıypası, yaǵnıy, sanaw birligi-mıńlıq túsinigin 
qáliplestiriw, klass túsinigi mánisin ashıw hám sol tiykarda kóp 
xanalı sanlardı oqıw hám jazıwǵa úyretiw, balalardıń onlıq sanaw 
sistemasına baylanıslı bilimlerdi, natural izbe-izlik, sanlardı 
jazıwdıń mazmunlı prinсipine baylanıslı bilimlerin anıqlaw hám 
ulıwmalastırıwdan ibarat. 
Kóp 
xanalı sanlardı nomerlewdi úyreniw nátiyjesinde 
oqıwshılar: 
161

---

1.
Millionlar klası ishinde natural qatar sanlarınıń atların 
ózlestirip alıwı, olardıń qalay payda bolıwın túsiniwi, olardıń ańlı 
quramın bilip alıwı kerek. 
2.
Klaslardıń atların hám hár bir klass ishindegi xanalardı biliwi 
kerek. 
3.
Millionlar klası ishindegi hár qanday sandı oqıy alıwı hám 
jaza biliwi kerek. 
4. Sanlardı salıstırıp biliwi kerek. 
5. Hár qanday sandı xana qosılıwshılarınıń qosındısı kórinisinde 
súwretley alıw, (berilgen sandaǵı birliklerdiń, onlıqlardıń hám t.b.) 
6. Ulıwma sandı taba alıwı, mayda birliklerdi úlken birlikler 
menen hám kerisinshe, úlken birliklerdi mayda birliklerge almastıra 
alıw. 
7. Sanlardı 10, 100, 1000 márte úlkeyte alatuǵın hám noller 
menen tamamlanatuǵın sanlardı 10, 100, 1000 márte kishireyte 
alatuǵın bolıwı kerek. 
1-tapsırma. Nomerlew metodikasın ózlestiriw proсesinde 
tómendegi kóp xanalı sanlardı payda etiwde 999, 9999, 99999,……, 
dan paydalanıp, kóp xanalı sanlardı payda etiw metodın analiz etiń. 
Bul jerde xanalar birligi boyınsha jańa sanaw birligi payda 
bolıwında, mısalı, 9+1, payda boladı 10, bul jańa sanaw birliginiń 
payda bolıwı bolıp tabıladı. 
Tiykarınan oqıwshılarǵa qıyınshılıq 10000-1; 100000-1 hám t.b. 
Bunıń ushın tómendegi nızamlardan paydalanamız: 
9+1=10 10-1=9 
99+1=100 100-1=99 
999+1=1000 1000-1=999 
9999+1=10000 10000-1=9999 
Bunı tómendegishe dawam ettiriw múmkin: 
9999+1=(9900+99)+1=(99+1)+9900=100+9900=10000. 
10000-1=(9990+10)-1=9990+(10-1)=9990+9=9999. 
2-tapsırma. Oqıwshılarǵa «Nomerlew» di qáliplestiriw boyınsha 
tapsırma hám shınıǵıwlardı koncentrleri boyınsha analogiyadan 
paydalanıp analiz etiń. 
3-tapsırma. 
Mektep 
sabaqlıǵınan 
tómendegilerdi 
bekkemleytuǵın shınıǵıwlar dúziń. 
a) kóp xanalı sanlar izbe-izligin saqlaytuǵın natural qatardı: 
162

---

b) Sanlar quramı hám klaslar quramın anıqlań: 
v) On ishinde, júzlik, mıńlıq hám kóp xanalı sanlardıń ańlı 
quramın analiz etiwge baylanıslı shınıǵıwlardı ajıratıń. 
g) сifrlar jaylasıwı boyınsha pikir júritiń.