|
1 min = 60 sek
1 saat = 60 min
1 sutka = 24 saat
1 jıl = 12 ay
1 ásir = 100 jıl
Bul figuralarda ne ulıwma? 3-figura basqalarınan nesi menen
parıq qıladı?
1
2
3
4
5
189
7-§.
TERIS EMES PÚTIN SANLAR ÚSTINDE
ARIFMETIKALÍQ ÁMELLERDI ÚYRETIW METODIKASÍ
HÁM ESAPLAW KÓNLIKPELERIN QÁLIPLESTIRIW
Usı tema ústinde islewde oqıtıwshı aldında turǵan tiykarǵı
maqsetler tómendegilerden ibarat:
1)
Oqıwshılardı qosıw hám alıw, kóbeytiw hám bóliw
ámelleriniń mazmunı menen tanıstırıw;
2)
Esaplaw
usıllarınan oqıwshılardıń ańlı paydalanıwın
támiyinlew:
a) «sandı bólimleri boyınsha (birimlep yamasa gruppalap) qosıw
hám alıw» usılı.
b) Qosındınıń orın almastırıw qásiyetinen paydalanıp qosıw
usılı;
v) Sanlardı alıwda qosıwdıń tiyisli jaǵdayın biliwden yamasa
qosındı hám qosılıwshılardan biri boyınsha ekinshi qosılıwshını
tabıw uqıplılıǵınan paydalanǵan jaǵdayda qosındı menen
qosılıwshılar arasındaǵı baylanıslardı biliwge tiykarlanǵan alıw
usılı.
3.Qosıw hám alıw, kóbeytiw hám bóliw kónlikpe uqıplılıqların
qáliplestiriw (yadlap alıwǵa jetkeriw) 10 ishinde qosıw hám alıwdı
úyreniw jumısın ózara baylanısqan bir neshe basqıshqa bóliw
múmkin. Oqıwshılarda awızeki hám jazba esaplaw kónlikpelerin
qáliplestiriw matematika dástúriniń tiykarǵı baǵdarlarınan biri.
Arifmetikalıq ámellerdi úyreniwden aldın balalar sanasına onıń
mánisi, mazmunın jetkeriw kerek. Bul wazıypa hár túrli ámeliy
jumıslardı orınlaw tiykarında ótkeriledi. Mısalı, «onlıq» temasınıń
qosıw hám alıw ámelleriniń mánisi 2 kóplik elementlerin birlestiriw
hám kóplikten onıń bólimlerin ajıratıw sıyaqlı ámeller járdeminde
alıp barıladı. Kóbeytiwdi onıń komponentleri menen nátiyjesi
ortasındaǵı baylanıslardı úyreniw bolsa bóliw ámelin úyreniw ushın
tiykar bolıp xızmet etedi.
Demek, oqıtıwdıń 1-basqıshında abstrakt bolǵan nárse gezektegi
basqıshta jáne de abstraktlıraq bilimlerdi qáliplestiriw ushın anıq
tiykar bolıp xızmet etedi. Hár túrli esaplaw usıllarınıń ózlestiriliwi
ushın dástúrde arifmetikalıq ámellerdiń ayırım kerekli qásiyetleri
hám olardan kelip shıǵatuǵın nátiyjeler menen tanıstırıwdı názerde
190
tutadı. Mısalı, 1-klasta 10 ishinde qosıw hám alıwdı úyreniwde
balalar qosıwdıń orın almastırıw qásiyetleri menen tanısadı.
Dástúrde arifmetikalıq ámellerdiń qásiyetlerin úyreniwden tısqarı
arifmetikalıq ámel aǵzaları hám nátiyjeleri arasındaǵı baylanıslardı
tanıstırıwdı da názerde tutadı. Bul jumıs ámellerdi, teńlemelerdi
tekseriwde kerekli áhmiyetke iye. Mısalı, 6∙4=24 bolsa, onı bóliwge
baylanıstırıp 24:6=4, 24:4=6 sıyaqlı jaǵdaylar payda etiledi.
Kerekli wazıypalardan biri esaplaw kónlikpelerin qáliplestiriw
bolıp tabıladı. Awızeki hám jazba usılda esaplawlar 1-4-klastıń hár
bir temasında óz sáwleleniwin tapqan.
Mısalı, awızeki
276+432=(200+400)+(70+30)+(6+2)=600+100+8=708
Jazba, 276
+ 432
Sonday jaǵdayǵa jetkeriw kerek, arifmetikalıq ámellerdi orınlaw
avtomatizmge aylansın.
Arifmetikalıq ámellerdi úyreniwde aldın oqıwshılar ańına onıń
mánisin, mazmunın jetkeriw kerek. Bul jumıs predmetlerdiń hár
qıylı kóplikleri menen ámeliy jumıslar orınlaw ótkeriledi.
Oqıwshılardı qosıw hám alıw ámelleriniń mánisi menen tanıstırıw
eki kóplik elementlerin birlestiriwge baylanıslı hám berilgen
kóplikten onıń bólimlerin ajıratıw sıyaqlı ámeliy qatnaslar arqalı
ámelge asırıladı. Qosıw ámeli sanlardı kóbeytiw ámelleri tiykar
bolıp xızmet qıladı. Kóbeytiw onıń komponentleri menen nátiyjeleri
arasındaǵı baylanıslardı úyreniw óz náwbetinde bóliw ámelin
úyreniw ushın tiykar bolıp xızmet qıladı. Arifmetikalıq ámellerdi
úyreniwdegi máselelerden biri awızeki hám jazba esaplaw usılların
ańlı ózlestiriw, esaplaw uqıplılıq hám kónlikpelerin qáliplestiriw
menen baylanıslı bolıp esaplanadı. Awızeki esaplawlardıń tiykarǵı
kónlikpeleri I hám II klaslarda qáliplesedi. Awızeki esaplaw
usıllarıda, jazba esaplaw usıllarıda ámeller qásiyetleri hám olardan
kelip shıǵatuǵın nátiyjelerdi ámeller menen nátiyjeleri arasındaǵı
baylanıslardı biliwine tiykarlanadı. Biraq, awızeki hám jazba
esaplaw usıllarınıń parıq qılıwshı qásiyetleride bar.
Awızeki esaplawlar:
1. Esaplawlar jazıwlarsız (yaǵnıy yadta orınlanadı) yamasa
jazıwlar menen túsindirip beriliwi múmkin.
191
Bunda sheshimlerdi:
a) túsindiriwlerdi tolıq jazıw menen (yaǵnıy esaplaw usılın
dáslepki bekkemlew basqıshında) beriw múmkin. Máselen:
34 + 3 = (30 + 4 ) + 3 = 30 + ( 4 + 3) = 37,
9 + 3 = 9 + ( 1 + 2 ) = ( 9 + 1) + 2 = 12 hám t.b.
b) berilgenlerdi hám nátiyjelerdi jazıw múmkin. Máselen,
34 + 4 = 37, 9 + 3 = 12.
v) esaplaw nátiyjelerin nomerlep jazıw múmkin. Máselen, 1) 37,
2) 12…
2. Esaplawlar joqarı xana birliklerinen baslap orınlanadı.
Máselen,
430 - 210 = ( 400 + 30 ) - ( 200 + 10 ) = ( 400 - 200 ) + ( 30 -
10 ) = 200 + 20 = 220
3. Aralıq nátiyjeler yadta saqlanadı.
4. Esaplawlar hár qıylı usıllar menen orınlanıwı múmkin.
Máselen,
26 ∙ 12 = 26 ∙ ( 10 + 2 ) = 26 ∙ 10 + 26 ∙ 2 = 260 + 52 = 312:
26 ∙ 12 = ( 20 + 6 ) ∙ 12 = 20 ∙ 12 + 6 ∙ 12 = 240 + 72 = 312;
26 ∙ 12 = 26 ∙ ( 3 ∙ 4 ) = ( 26 ∙ 3 ) ∙ 4 = 78 ∙ 4 = 312
5. Ámeller 10 hám 100, jeńilirek jaǵdaylarda 1000 ishinde hám
kóp xanalı sanlar ústinde esaplawlardıń awızeki usıllarınan
paydalanıp orınlanadı. Máselen: 54024:6=9004
Jazba esaplawlar:
1. Esaplawlar jazba orınlanadı. Jazba esaplawlarda sheshimin
jazıw baǵana túrinde orınlanadı.
Máselen:
276
+
432
-------
708
42 – 5 = □
2 3
42 – 2 – 3 = (42 - 2) – 3 = 40 – 3 = 37
2. Esaplawlar tómengi xana birliklerinen baslanadı.
192
719
-
315
-------
404
87 – 9 = 87-7-2=(87-7)-2=80
87 - 7 - 23
42 – 6 57 – 8 72 - 9
2 4 7 □ □ □
3. Aralıq nátiyjeler dárhal jazıladı.
4. Esaplawlar ornatılǵan qaǵıydalar boyınsha, sonıń menen
birge, bir jalǵız usıl menen orınlanadı. Máselen:
246
∙ 14
-------
1384
346
-------
4844
91 – 8 91-8 = (91-1)-7 = 83
1 - 7
74 – 4 = □ 67 – 7 = □ 54 – 4 = □
74 – 9 = □ 67 – 8 = □ 54 – 7 = □
4 5 7 □ □ □
1000 ishinde hám kóp xanalı sanlar ústinde ámeller
esaplawlardıń jazba usıllarınan paydalanıp orınlanadı.
Máselen:
Esaplawlardaǵı qateliklerdi tabıń hám olardı dúzetiń:
193
Bazı bir mısallardı awızeki túrde de, jazba túrde de sheshiw
múmkin. Bul jaǵdaylarda oqıwshılar sheshimlerin salıstırıp
arifmetikalıq ámellerdiń mazmunın hám sanlar ústinde orınlanıp
atırǵan ámeller mazmunın jaqsı túsinip aladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
