Ma’ruza №1 Yengil atletika sport turining fiziologik tasnifi reja yugurishning ta’rifi

Energiya almashinuvining xususiyatlari
.
Yugurishning energiya bilan 
ta’minlanishi uning asosini tashkil etadi. Sportchining energiya bilan bog’liq 
imkoniyatlari, undagi energiya zahirasining miqdori bilan bog’liq bo’lmay, zarur 
sharoitda energiyani safarbar etish qobiliyati bilan belgilanadi. 
Yugurish tezligi sportchining jismoniy chiniqqanligiga qarab energiya sarfi 
keng doirada tebranadi. Erkaklardagiga nisbatan energiya sarfi ayollarda 15-20% 
kam bo’ladi. 1 
m
masofaga sarflanadigan energiya miqdori qisqa masofalarga 
yugurishda eng yuqori darajada bo’ladi. Yugurishda sarfla-nadigan energiyaning 
umumiy miqdori masofa ortgan sari ko’paya boradi. 
Nazariy tushunchalar va musobaqa tajribalaridan xulosa qilish mum-kinki, 
eng yaxshi yuguruvchi kishining energiya bilan ta’minlanishi taxminan quyidagi 
nisbatlarda bo’ladi: sprinterlar 100 
m
masofani o’tishda asosan energiya manbai 
kreatin fosfat bo’lib, 400 
m
masofani o’tishda glikolitik yo’l bilan energiya hosil 
bo’lishi hisobiga ish bajariladi. 
O’rta masofaga yuguruvchilarda 60-80% energiya glikolitik jarayon hisobiga 
va 40-20% aerob yo’l bilan energiya hosil bo’lishi hisobiga ish bajariladi. 
Marafonchilarda esa kerakli energiyaning 10% ni glikolitik yo’l bilan, 90% ni 
aerob yo’l bilan energiya hosil bo’lishi hisobiga olinadi. 
 
 
Harakat apparatining fiziologik o’zgarishi.
Velosipedchilarning ish 
bajarishda asosiy yuklama oyoq muskullariga tushadi, oyoqlar tartibli ravish-da 
pedallarni aylantirishi bilan siklik xarakterdagi dinamik ishni bajaradi. Velosiped 
ustida gavdani engashgan holatida boshni bir oz orqaga tashlab o’tirish tananing 
orqa muskullarini, qo’l va bo’yin muskullarini ma’lum darajada tarang turishi bilan 
ta’minlanadi, ya’ni orqa va bo’yin muskullari statik kuchlanishda bo’ladi. Bu 

---

muskullarning taranglanish darajasi velosi-pedchining gavdasini qanday holatda 
engashganiga qarab yuqori va past bo’ladi. Agar velosipedchi velosiped rulini past 
o’rnatgan bo’lsa, uning gavdasi ko’proq engashgan holatda bo’ladi, bu gavda 
pozasini ushlab turuvchi muskullarning kuchli taranglashishiga olib keladi va 
ko’krak qafasining harakatini qiyinlashtiradi. Velosiped rulini baland o’rnatilganda 
velosipedchi gavdasi ancha tik holatda bo’ladi va velosipedda o’tirish ancha qulay 
bo’lib, gavda holatini saqlovchi muskullar kamroq darajada tarang-lashadi. Nafas 
harakatlariga ortiqcha xalaqit berilmaydi. Velosiped sporti bilan shug’ullanishda, 
ayniqsa ruli past o’rnatilgan velosipedda uzoq vaqt mashq qilishda velosipedchi 
qomatining buzilishi yuzaga kelishi mumkin. Bu asosan umurtqa suyaklari 
tuzilishining o’zgarishi bilan bog’liq bo’lib, ko’pincha ko’krak qismidagi 
umurtqalarning orqaga bo’rtib chiqishi – “kifoz” kuzatiladi.
Ba’zida umurtqaning bunday egilishi to’g’rilanib ham ketadi. Shu bilan birga 
shuni ko’rsatish kerakki, velosiped sporti bilan shug’ullanishda qomatning 
velosipedchining umumiy jismoniy tayyorgarligiga qattiq bog’-langan bo’ladi. 
Agar velosipedchi umumiy jismoniy tayyorlanishni unutmasa, unga yaxshi e’tibor 
bersa, uning qomatida o’zgarishlar yuzaga kelmaydi.
1-jadval