Maktabgacha yoshdagi

muammoli vaziyat
deb yuri-
tiladi. Muammoli vaziyatlardan boshlanadigan aqliy faoliyat 
yordami bilan maqsadga erishish va ehtiyojlarni qondirish ning 
yangi usullari hamda vositalarini yaratish, ochish, topish, kashf 
etish mumkin bo‘ladi. Tafakkur – yangilikni izlash, ochish de-
makdir. Harakatning ilgaridan ma’lum eski bilimlar va malaka-
lar bilan cheklash mumkin bo‘lgan hollarida muammoli vaziyat 
yuzaga kelmaydi va shuning uchun tafakkur ham mutlaqo talab 
qilinmaydi. Masalan, 2-sinf o‘quvchisini «2x2 qancha bo‘ladi?» 
tipidagi savol fikr yuritishga majbur qilmaydi. Bunday savol-
ga eski bilimlarning o‘zi kifoya, bu yerda tafakkur ortiqchadir. 
Muammoli vaziyat bilan masalani farq qilish zarur dir. Muam-
moli vaziyatda kishi faoliyat davomida ko‘pincha kutilmagan-

---

150
da, qandaydir, tushunib bo‘lmaydigan, noma’lum, tashvishli 
narsalarga duch kelib qoladi. Muammoli vaziyat bamisoli «ni-
malardir ko‘ngildagidek emasligi»dan go‘yo signal beradi. Ma-
salan, uchuvchi samolyotni boshqarib ketayotganda, to‘satdan 
motorda noaniq shovqinni payqay boshlaydi. Lekin u motorning 
qaysi qismida nima sababdan, qanday hodisa ro‘y berayotgani-
ni aniqlay olmagan. Bundan tashqari, u yuz berishi mumkin 
xavfning oldini olish uchun qanday harakat qilish ke rakligini 
hali bilmaydi. Mana shunday tarzdagi muammoli vaziyatdan 
tafakkur jarayoni boshlanib ketadi. Muammoli vaziyatni tah lil 
qilish natijasida sof ma’nodagi masala, sof ma’nodagi mu ammo 
paydo bo‘ladi. 
Tafakkurning tuzilishi
Tafakkur
turlari
Ko‘rgazmali harakat. Nazariy, amaliy.
Ko‘rgazmali-obrazli. Konvergent, divergent.
Mavhum. Reproduktiv, produktiv.
Tafakkur
shakllari
Hukm – tasdiqlovchi, inkor qiluvchi, juziy, yakka,
xususiy, umumiy, 
shartli, ayiruvchi, qat’iy, taxminiy, chin, xato, 
ehtimollik, voqelik, zarurlik.
Tushuncha – yakka, umumiy, to‘planma.
Xulosa – induktiv, deduktiv, analogik – chin,
taxminiy, yolg‘on.
Tafakkur
sifatlari
Mazmundorligi, mustaqilligi, kengligi, chuqurligi,
sertashabbusligi,
pishiqligi, tanqidiyligi, ixchamligi, tezligi, 
samaradorligi…
Tafakkur
operatsi-
yalari
Analiz, sintez, taqqoslash, abstraksiya, umumlashtirish, 
konkretlashtirish, tasniflash, sistemalashtirish.
Aqlning muhim xossalari
Fikrlash faoliyati shaxsning aqliy xossalarini tavsiflab beradi. 
Aqlning eng muhim sifatlari haqida to‘xtalib o‘tamiz:

---

151
a) fikrning chuqurligi, ya’ni nazariya va praktikaning eng qi-
yin masalalari mohiyatiga kirib bora olish, ularni bilib, voqealar 
sa bablarini tushunib olish, hodisalarning bundan keyingi jara-
yonini oldindan ko‘rish. Aqlga teskari chuqurlik sifati odam ar-
zimagan narsalarga e’tibor berib, asosiy narsalarni ko‘rmagan 
vaqtda chiqarilgan hukm va xulosalarning yuzakiligidir;
b) fikr kengligi odamning muayyan ishining mohiyatiga tu-
shunibgina qolmasdan, balki u nima bilan bog‘liq ekanligi haqi-
da ham o‘ylaydigan, ayni vaqtda jarayon yoki hodisalarning ikir-
chikirlarini nazardan ham qochirmaydigan umuman masalani 
qamrab olish qobiliyatidan iboratdir;
d) aqlning o‘tkirigi, ya’ni o‘zgargan sharoitga qarab o‘z xu-
losa va qarorlarini qayta ko‘rib chiqa olish, olingan flkrlardan 
tashkil topgan masalani yechishda tayyor andazalarning yo‘qligi. 
Ana shu sifati bilan ajralib turmaydigan kishilar faqat bir an-
daza asosidagina o‘ylay va ishlay oladilar, fikrlarida sustkashlik 
bo‘ladi, yangiliklardan qo‘rqadilar;
e) aqlning tanqidiyligi, ya’ni har bir fikrga ishonavermaslik, 
balki unga tanqidiy qarash, uning uchun va unga qarshi hamma 
dalillarni o‘lchab ko‘rish, ana shundan keyingina muayyan fikrga 
rozi bo‘lish yoki uni rad etish.