Maktabgacha yoshdagi

konkret tushuncha
deyiladi. Masalan: stol, divan, trak-
tor. Moddiy olamdagi narsalardan fikran ajratib olingan ba’zi 
sifat, holatlarga, shuningdek narsalar o‘rtasidagi ichki munosa-
batlarga qonuniyatlarga qaratilgan tushunchalar abstrakt tushun-
cha deb ataladi. Masalan: oqlik, uzunlik, kenglik. Tushuncha-
lar uch turga bo‘linadi; yakka, umumiy, to‘planma tushunchalar. 
Yakka tu shunchalar yakka narsa va hodisa haqidagi tushuncha-
lardir. Bunday tushunchalarga Alisher Navoiy, general Sobir Ra-
himov, Toshkent kabi tushunchalarni misol qilsa bo‘ladi. Yakka 
tushunchalarning xususiyati shuki, bu tushunchalarda hamisha 
aniq obraz mavjud bo‘ladi. Umumiy tushunchalarda bir jihsda 
ko‘p narsa va hodisalar gavdalantiriladi. Masalan: yulduz, ta-
laba, o‘spirin. To‘planma tushunchalar bir jinsdagi narsa va ho-
disalar toplami haqida yaxlit fikr yuritishdir. Masalan: paxtazor, 
kutubxona, yig‘ilish. Demak, tushunchalarning mohiyati hukm-
larda yoritiladi, mavjud hukmlar asosida xulosa chiqariladi, yangi 
hukm hosil qilinadi, topilgan yangi belgilar tushunchalarni yana-
da boyitadi, yangi tushunchalar, atamalar ijod qilinaveradi.
Tafakkur sifatlari.
Tafakkur boshqa bilish jarayonlari kabi 
o‘zining individual xususiyatlariga ega bo‘lib, fikr yuritish faoliya-
tining shakllari, vositalari va operatsiyalarining kishilarda turlicha 
namoyon bo‘lishida o‘z ifodasini topadi. Tafakkurning mazmun-
dorligi deganda, inson ongida tevarak-atrofdagi moddiy voqelik 
to‘g‘risidagi mulohazalar, tushunchalar qanday miqdorda joy ol-

---

146
ganligi nazarda tutiladi. Tafakkurning chuqurligi deganda, nar-
sa va hodisalarning asosiy qonuniyatlari, sifatlari, bog‘lanishlari 
tafakkurimizda to‘liq aks etganligi tushuniladi. Tafakkurning 
kengligi o‘zining mazmundorligi, chuqurligi kabi sifatlari bi-
lan muntazam aloqada bo‘ladi. Fikr doirasi keng, bilim saviya-
si yuqori, serg‘oya ijodiy izlanishdagi kishilarni aql-zakovatli, 
bilimdon, tafakkuri keng kishilar deyish mumkin. Tafakkur ning 
mustaqilligi deganda, kishining hech kimning ko‘rsatmasisiz, 
ko‘magisiz, o‘zining aqliy izlanishi tufayli turli yo‘l, usul va vosita-
lar topib, mustaqil ravishda hal qilishdan iborat aqliy qobiliya tini 
tushunish kerak. Tafakkurning mustaqilligi aqlning sertashabbus-
ligi, pishiqligi va tanqidiyligida namoyon bo‘ladi. Aqlning ser-
tashabbusligi deganda, insonning o‘z oldiga yangi muammo,
aniq maqsad va konkret vazifalar qo‘yishini, yechimini qidirish-
da usul va vositalarni shaxsan o‘zi izlashi, aqliy zo‘r berib intili-
shi nazarda tutiladi. Aqlning pishiqligi vazifalarni tez yechishda, 
yecish paytida yangi usul va vositalarni tez izlab topishda ifo-
dalanadi. Tafakkurning tanqidiyligi insonning, o‘z-ozini baho-
lash kabi yakka xususiyatlariga bog‘liq ravishda namoyon bo‘ladi. 
Agar tanqidiylik oqilona, muhim belgilarga, muammo mohiya-
tining to‘g‘ri ochilishiga asoslanib amalga oshirilsa bunday tan-
qidiylik obyektiv tanqi diylik deb ataladi. Subyektiv tanqidiylik 
ziddiyatlarga olib keladi. Fikrni operativ jihatdan, tezkorlik bilan 
o‘zlashtirishdan va to‘g‘ri yo‘nalishga yo‘naltirib yuborishdan ibo-
rat tafakkur sifati uning ixchamligi deyiladi. Tafakkurning tez-
ligi qo‘yilgan savolga to‘liq javob olingan vaqt bilan belgilanadi. 
U qator omillarga, zarur ma’lumotni tez yodga tushira olishga, 
muvaqqat bog‘lanishlarning tezligiga, turli hislarning mavjudli-
giga, diqqatiga, bilim saviyasiga, ko‘nikma va malakalariga ham 
bog‘liq bo‘ladi.
Tafakkur operatsiyalari