Maktabgacha yoshdagi

Tafakkur shakllari. 
Psixologiyada nutq fikr yuritish faoliyati-
ning vositasi hisoblanadi. Odatda, nutq tafakkur jarayonida hukm-
lar, xulosa chiqarish va tushunchalar shaklida ifodalab kelinadi. 
Shuning uchun hukm, xulosa va tushunchalar 
tafakkur shakllari 
deb ataladi.
Hukmlar.
Harsa va hodisalarning belgi va xususiyatlari haqi-
da tasdiqlab yoki inkor qilib aytilgan fikr
 hukm
deb ataladi. Nar-
sa va hodisalarda, voqelikda haqiqatdan o‘zaro bog‘liq belgilar, 
alomatlar, hukmlarda bog‘liq ravishda ko‘rsatib berilsa yoki vo-
qelikda bir-biridan ajratilgan narsa hukmlarda ajratib ko‘rsatilsa 
– bu chin hukm deb ataladi. Masalan, «Metallar qizdirilgan-
da kengayadi» degani chin hukmdir, bu hukmda u yoki bu holat 
faqat tasdiqlanib aytilayapti. Moddiy olamda haqiqatdan bog‘liq 
bo‘lmagan narsa hukmda bog‘liq qilib ko‘rsatilsa, bunday hukm 
xato (yolg‘on) hukm deyiladi. Chunki bu hukmda aks ettirilgan 
sifatlar (belgi va alomatlar) bu narsalarga aslo muvofiq kelmay-
di. «Yer Quyosh atrofida aylanmaydi» degan misol ham chin 
bo‘lmagan hukmlar doirasiga kiradi. Hukmlar quyidagi turlarga 
bo‘linishi mumkin:
– tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi hukm;
– yakka, juziy, xususiy va umumiy hukmlar;
– shartli, ayiruvchi va qat’iy hukmlar;
– taxmimniy hukmlar.
Xulosa chiqarish. 
Psixologiyada xulosa chiqarish jarayoni-
da foydalanilgan tayyor hukmlar asoslar deyiladi. Ularni tah-
lil qilib chiqarilgan yangi hukmni esa xulosa deb atash qabul qi-
lingan. Xulosa chiqarish shunday tafakkur shaklidirki, bu shakl 
vositasi bilan biz ikki yoki undan ortiq hukmlardan yangi hukm 
hosil qi lamiz. Masalan: «Barcha sayyoralar harakatlanadi». Oy – 
sayyora. Demak, Oy harakatlanadi. Xulosa chiqarish uch turga 
bo‘linadi: 
induktiv, deduktiv va analogik.
Induktiv xulosa chiqarish, bu xulosa chiqarishning shunday 
mantiqiy usulidirki, bunda bir nechta yakka yoki ayrim hukm-

---

145
lardan umumiy hukmga o‘tiladi, yoki ayrim fakt va hodisalarni 
o‘rganish asosida umumiy qonun va qoidalar yaratiladi. Masa-
lan: «Temir elektr tokini o‘tkazadi». Deduktiv xulosa chiqarishda 
umumiy xulosalardan yakka yoki juziy xulosa keltirib chiqarila-
di. Analogik xulosa chiqarishda ikki predmetning ba’zi bir belgi-
lari o‘xshashligiga qarab bu predmetlarning boshqa belgilari ham 
o‘xshashligi to‘g‘risida xulosa chiqarishimizdir. Analogiya chin, 
taxminiy yoki yolg‘on bo‘lishi mumkin.
Tushunchalar.
Narsa va hodisalarning muhim belgilarini, 
bog‘lanishlarini, mohiyatini hukmlar orqali fikran keng va chu-
qur aks ettirishdan iborat fikr yuritish shakli 
tushuncha
deyiladi. 
Tushunchalar mohiyati jihatidan konkret va abstrakt tushuncha-
larga ajratiladi. Alohida olingan bir butun narsaga aloqador tu-
shuncha