Maktabgacha yoshdagi

esga 
tushiradigan 
va ijodiy bo‘ladi. Esga tushiradigan xayol (uni tasav-
vur xayoli yoki reproduktiv ishlab chiqarish xayoli ham deb atay-
dilar) boshqalar tomonidan bajarilgan tasvirlashlar yoki aks et-
tirishlar (masalan, chizmalar, sxemalar va h.k.) asosida paydo 
bo‘ladi. Biz kitob o‘qir ekanmiz, tabiat manzarasi yoki voqealarni 
tasavvur qilamiz, yozuvchi tasvirlagan obrazni fikran ko‘ramiz. 
O‘quvchi tarixni o‘qir ekan o‘z xayolida uzoq o‘tmish gavdala-
nadi. Ijodiy xayol obrazlarni (albatta, ilgarigi idroklar asosi-
da) mustaqil ravishda yaratishdan iboratdir. Bu xayol kishining 
ijodiy faoliyati bilan bog‘langan. Xayolning ana shu turi esga tu-
shiradigan xayoldan murakkabroqdir. Olim, ixtirochi, konstruk-
torning va umuman biror yangi, original narsani yaratmoqchi 
bo‘lgan har qanday kishining faoliyatini ijodiy xayolsiz tasavvur 
qilib bo‘lmaydi.
Xayol jarayonlari, shakllari
Insoniyat taraqqiyotining boshlaridanoq kishilar o‘z ehtiyoj-
larini qondirish maqsadida yangi narsalarni o‘ylab topganlar. 
Odamlar qo‘llari bilan ishlar ekanlar, eng oddiy mehnat qu-
rollarini ixtiro qilganlar, bu qurollar qo‘llar vazifasini tezroq va 
yaxshiroq bajargan. Ayrim san’at asarlari predmetlardan bir xil 
xususiyatlar va xossalarni ajratib olish va ularni yangidan bir-
lashtirib, uyg‘unlashtirish yo‘li bilan hosil qilingan. Bu timsol-
larni sintezlashning eng sodda shakli agglutinatsiya (lot. agglu-
tinare – yopishtirmoq, yelimlamoq) bo‘lib, kundalik hayotda 
birlashtirib bo‘lmaydigan turli sifatlarni birlashtirib, muayyan 
tasavvurlarni bir-biriga qo‘shib yoki ulardan foydalanib, nar-
sa va hodisalarning yangi obrazlarini yaratishdan iborat xayol 
fenomenidir. 

---

166
Agglutinatsiya yo‘li bilan ertak obrazlari, afsonalar, mult-
filmlar yaratiladi (Suv parisi, tovuq oyog‘ida turgan uycha, 
hind afsonalaridagi ko‘p qo‘lli xudolar, yetti boshli ajdar va 
h.k.). Hozirgi zamon agglutinatsiyasidan texnik, badiiy ijodi-
yotda keng foydalanilmoqda. Masalan, samolyot amfibiya (yu-
non. amibtos – ikki yoqlama hayot kechirish), quruqlik va suv-
ga moslashgan gidrosamolyot, avtokran, – avtomobil va kran 
qorishig‘i va h.k.. Tassavvur formalarini o‘zlashtrish jihatidan 
agglutinatsiyaga yaqin turuvchi giperbalizatsiya (yunon. huper-
bole – bo‘rttirish, kuchaytirish)dir, ya’ni obrazlarni kattalash-
tirish yoki kichraytirishdir. Xalq ertaklarida jimitdek bola o‘ylab 
topilgan, Gulliver, No‘xotpolvon, Dyumovochka, gnomlar va 
boshqa obrazlar yaratilgan. Rassomning o‘simliklar dunyosi-
dan andaza olib, naqsh yaratishi sxematizatsiya (yunon. sxema 
– obraz, shakl vujudga keltirish)ga misol bo‘la oladi. Bu usul 
bilan o‘rtoqlik hazillari, karikaturalar yaratiladi. Tipiklashti-
rish (yunon. tupos – iz, chiziq)dan badiiy adabiyot da keng 
qo‘llaniladi, ular orqali narsalarning takrorlanadigan muhim 
tomonlari ajratilib konkret obrazlarda gavdalantiriladi. Xa-
yolning ishlashi uchun bilimlar nihoyatda zarur bo‘ladi. Xa yoli 
jamiyat uchun foydali narsalarni yaratishga qaratilgan kishi-
larda bilim ayniqsa ko‘p bo‘ladi. Xayol bunday kishilarni ijod 
qilishga, gipotezalar yaratishga, ularni tekshirib ko‘rishga un-
daydi, bilim va tajriba esa kishining fikr doirasini kengaytirib, 
fantaziya uchun boy ma’lumot beradi. 
 
a 
b
19-rasm.
a – 
suv parisi; 
b – 
uch boshli ajdarho.

---

167
Sfinks 
Kentavr