Maktabgacha yoshdagi

Xayolning fiziologik asosi
miyaning katta yarimsharlar 
po‘stlog‘ida ilgari hosil bo‘lgan muvaqqat bog‘lanishlar o‘rtasida 
yangi birikmalarning paydo bo‘lishidir. Avvalgi bog‘lanishlarning 
tiklanishi bu xotira jarayonlaridir. Xayolning ishlashi uchun bu 
bog‘lanishlarning miya po‘stlog‘ida hali mavjud bo‘lmagan, le-
kin u yerda bor qo‘zg‘alishlarning qoldiqlaridan tashkil topadigan 
birikmali yangi sistemalari vujudga kelishi zarur. Xayol ikkala 
signal sistemasining faoliyati bilan mustahkam bog‘langan. Agar 
kishi tegishli sezgilar, idroklarga ega, ya’ni atrofdagi voqelikning 
dastlabki signallarini olgan taqdirdagina, unda narsalar va hodi-
salar to‘g‘risidagi obrazlar, tasavvurlar hosil bo‘lishi mumkin.
Psixologiyada qo‘rqinch holati (yunon. «phobos» – qo‘rquv) 
fobiya
dеb nomlanadi. Fobiya muayyan sharoitlar va vaziyatlarda 
shaxsda vujudga kеladigan kuchli asosga ega bo‘lmagan qo‘rqinch 
va tashvishlanishdan iborat, inson tomonidan yеngish imkoniya-
ti yo‘q muttasil psixopatologik holat. Mazkur patologik holatning 
ba’zi birlari haqida ma’lumot bеrishga harakat qilamiz: 
1) agarafobiya – shaxsning gavjum maydonlardan, shox 
ko‘chalardan o‘tishga qo‘rqishi; 
2) kaustrofobiya – insonning eshigini qulflab yolg‘iz 
o‘tirishdan qo‘rqishi; 
3) monofobiya – shaxsning yakka-yu yolg‘iz, hеch kimsiz 
qolishdan qo‘rqishi; 
4) atropofobiya – insonning ko‘pchilik davrasidan, xalo yiqdan 
qo‘rqishi; 
5) nazofobiya – odamning kasal bo‘lib qolishdan qo‘rqishi; 
6) eyrotrofobiya – shaxsning ko‘pchilik davrasida izza 
bo‘lishdan, o‘zini yo‘qotib qo‘yishdan qo‘rqishi; 
7) didaktofobiya – o‘quvchi yoki talabaning o‘qituvchidan 
qo‘rqishi; 
8) yatrofobiya – bеmorning shifokordan qo‘rqishi va h.k..
Xayol jarayonining asosiy xususiyatlari
Xayol jarayoni va uning vujudga kelishi bir qancha sharoitlar-
ga bog‘liqdir. Xayol har doim ma’lum bir yo‘nalishga ega bo‘ladi. 

---

162
Odatda vujudga kelgan xayol odamning o‘z faoliyati davomida 
nimaga intilayotgani, nimani istayotgani bilan bog‘liq bo‘ladi. 
Masalan, quruvchi qurayotgan binosining qanday bo‘lishini, tar-
biyachi tarbiyalayotgan bolalarining kim bo‘lib yetishishlarini xa-
yolan ko‘z o‘ngiga keltiradi. Xayolning ana shu xususiyati, xususan 
bolalarda juda yaqqol ko‘rinadi. Chunonchi, bog‘cha yoshidagi 
kichik bolalar haydovchi bo‘lgilari keladi. Buni amalga oshirish 
qiyin albatta, lekin bu mushkul masalani hal qilishda xayol jara-
yoni yordam beradi. Bola xayolan haydovchi bo‘lib olib, stulni 
mashina qilib, haydab ketaveradi.
Xayol xususiyatlaridan biri shundan iboratki, xayol odamning 
ehtiyojlari, qiziqishlari va o‘z oldiga qo‘ygan vazifalari bilan bog‘liq 
holda yuzaga keladi. Odamning ehtiyojlari va qiziqishlari ham-
ma vaqt ham xayolga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir etavermaydi. Odam 
hamma vaqt ham istagan narsalariga erishavermaydi. Qo‘rqoq 
odamning xayolida hamma vaqt qo‘rqinchli narsalar gavdalana-
veradi. Ayni shu paytdagi ehtiyojning ta’siri bilan odamning xa yoli 
o‘tmishda idrok qilingan narsalardan hosil bo‘lgan tasavvurlarni 
ijodiy ravishda qayta ishlab, yangi obrazlar yarata boshlaydi.
Xayol jarayonining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri
uning boy tajriba hamda bilimlarga asoslanishidir. Agar bilim ye-
tarli darajada bo‘lmasa, xayoliy tasavvurlar hosil bo‘lmaydi. Bola-
lar muzeylarda bo‘lmaganlari, teatrlarga tushib tarixiy postanovka-
larni ko‘rmaganlari, kinolarni hali juda kam ko‘rganlari tufayli 
bunday tasavvurlarni xayol qilishning uddasidan chiqa olmay-
dilar.
Xayol jarayonining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri xo-
tira tasavvurlarini analiz va sintez qilishdir. Xayol uchun ma-
terial bo‘ladigan tasavvurlar xayol yaratib berayotgan obrazlarga 
ko‘pincha to‘liq holda kirmasdan, balki qisman kiradi. So‘ngra 
xayolning sintez, qilish faoliyati ro‘y beradi. Bunda muayyan 
tasavvurlardan ajratib olingan elementlarni qo‘shish va bir turkum 
qilish jarayoni ro‘y beradi. Mana shunday sintez qilish faoliyatida 
yangi tasavvur – xayol tasavvuri vujudga keladi. Yozuvchilar ada-
biyotidagi badiiy obrazlarni yaratayotganlarida xayolning analiz 
va sintez qilish xususiyatidan foydalanadilar. Ular o‘z asarlaridagi 
qahramonlarning tiplarini bir qancha ayrim taassurotlardan vu-

---

163
judga keltiradilar. Qahramonning xarakteri shu qahramon man-
sub bo‘lgan ijtimoiy guruhdagi turli odamlarning qiyofalaridan 
olingan bir qancha xususiyatlardan bunyodga keladi.