М у н д а р и ж а. Кариш

Махсус жисмоний тайёргарликнинг меҳёрий кўрсаткичлари

Аёллар
Натижа (м)	50		60		70		80	Найза	Диск
Тезкорлик-куч
30 м га югуриш	4.4		4.3		4.2		4.1	4.2	4.3
60 м га югуриш	8.6		8.4		-		-	8.0	8.4
Жойдан туриб сакраш (см)	220		240		270		290	240	260
Жойдан туриб уч ҳатлаб (см)	680		720		760		820	720	760
Ядрони орқага итқи-тиш (м)	12		15		18		21	15	16.5
Ядрони олдинга итқи-тиш (м)	10		13		10		19	13	16
Куч
Кўкракка олиш (кг)	50	70		90		110		65	90
Ўтириб-туриш (кг)	90	110		140		180		100	120
Даст кўтариш (кг)	40	55		70		85		50	65
Эркаклар
30 м га югуриш	4.2		4.1		4.0		3.9	4.2	4.1
60 м га югуриш	7.5		7.4		-		-	7.4	7.3
Жойдан туриб сакраш (см)	260		290		320		330	290	290
Жойдан туриб уч ҳат-лаб (см)	820		880		920		960	860	880
Ядрони орқага итқи-тиш (м)	14		16		19		22	18	17
Ядрони олдинга итқи-тиш (м)	12		14		17		20	16	15
Куч
Кўкракка олиш (кг)	90		120		150		180	90	120
Ўтириб-туриш (кг)	140		180		220		260	120	180
Даст кўтариш (кг)	70		90		110		130	70	90

79-80 кг. СУН Татьяна Кузнецова бўйи 162 см, вазни 80 кг, Сумгали Маҳкамованинг бўйи эса 169 см, вазни 80 кг.
Ўзбекистонлик илғор босқон улоқтирувчи аёлларимиз-дан О.Жогулеванинг жисмоний тайёргарлиги қуйидагича: 30 м га паст стартдан югуриш – 4,7 сек, узунликка жойдан сакраш – 240 см, штанга билан ўтириб-туриш – 80 кг, штангани даст кўтариш – 40 кг, ядрони олдинга отиш – 12,71 см, ядрони орқага отиш – 14 м 82 см. О.Жогулеванинг энг яхши натижаси – 57,02 см ва бу Ўзбекистон рекордидир.


2. Йиллик тайёргарлик циклида техник тайёргарлик
учун қўлланиладиган восита ва усуллар

Босқон улоқтиришда техник тайёргарлик турли воси-таларни (энг аввало, стандарт босқонни) қўллаган ҳолда, ҳаракат фаолияти ва техник хусусиятли махсус тайёрлов машқларини имитацион бажариш йўли билан амалга оширилади. Тайёрлов машқлари улоқтиришнинг асосий ҳалқаларини ўзлаштириш ҳамда организмнинг функционал ҳолатини (вестибулятор ва ҳаракат анализаторлари) яхши-лашга йўналтирилган бўлади (1-расм).

Эркаклар ўз машғулотларида қўллайдиган кўпгина воситалардан аёллар ҳам фойдаланишлари мумкин. Лекин уларни қўллаш хусусиятлари ва шароитлари бирмунча бошқачароқ бўлиши, уларни асаб жиҳатдан ҳамда жисмонан тикланиш учун зарур бўлган фаол дам олиш билан навбатлаштириш лозим.


Босқон улоқтириш техникаси
Босқон улоқтириш – ўз тузилишига кўра аниқ мақсадга йўналтирилган ҳаракатларнинг мураккаб тизими. У улоқти-ришни ташкил этадиган оддий ва мураккаб элементларнинг муайян миқдорини бирлаштиради (дастлабки силжишлар, босқон билан бурилишлар ва якуний кучланиш). Босқон билан бурилишлар бир таянчли ва икки таянчли босқичлардан иборат бўлади. Якуний кучланишни снарядга улоқтирувчи танасининг юқориги ёки пастки қисмлари (қўллар ва оёқлар) фаол таҳсир кўрсатиш босқичига тақсимлайдилар.



Босқон улоқтириш (Р. Клим)

Ўлчамларнинг номланиши	Снарядга қўйиладиган талаблар
	Аёллар учун	Эркаклар учун	Ёшлар учун
Умумий оғир-лиги (кг)	4,25	7,257	6,0	5,0
Ядросининг оғирлиги (кг)	4,0	6,80	5,55	4,80
Умумий узунлиги (см)	116-119	118-122	102-122	102-105
Ядросининг диаметри	95-110	102-120	86-118	97-115

2.1. Тайёргарлик даври

Турли спорт малакасига эга бўлган спортчиларнинг машғулотларида ҳар хил оғирликдаги снарядларни самарали қўллаш муаммосига йилдан-йилга тобора кўпроқ эҳтибор берилмоқда, зеро, оғирлаштирилган, енгиллаштирилган ва мусобақа снарядларидан фойдаланиш спортчининг техник маҳоратигагина эмас, зарур тезлик-куч сифатлари ривожла-нишига ҳам бевосита таҳсир кўрсатади. Бундан ташқари, спортчининг малакаси ва шуғулланиш стажи ортиши билан шуғулланганликнинг ижобий кўчиши унча самарали бўлмай қолади. Бунинг устига бир хил машқлардан узоқ муддат фойдаланиш, масалан, мусобақа снарядини улоқтириш спортчи организми тизимлари учун кучсизроқ қўзғатувчига айланади, бу спорт маҳоратининг ортишига ёрдам бермайди.

Тайёргарлик давридаги машғулотларда ҳар хил оғирликдаги снарядлардан фойдаланиш муаммоси шуғул-ланганликнинг ижобий ёки салбий кўчиши масалалари билан чамбарчас боғлиқ. Баҳзиларнинг фикрича, енгиллаш-тирилган ва оғирлаштирилган снарядларни улоқтиришда ишлайдиган мушаклар миқдори, уларнинг ишга тушиш изчиллиги, қисқариш кучи ва тезлиги мусобақа снарядини улоқтиришдагига қараганда бошқачароқ. Бошқаларнинг фикрига қараганда эса, оғирлаштирилган снарядларни улоқтиришда ҳаракат техникаси жиддий равишда ўзгаради.
У ёки бу снарядни қўллашнинг фойдаси, зарари ёки бефойдалиги хусусида шошмашошарлик билан хулоса чиқариш ярамайди. Бироқ шуни таҳкидлаш жоизки, юқори малакали спортчиларнинг машғулотларида зарур тезлик-куч қобилиятларини тарбиялаш ҳамда техник маҳоратни тако-миллаштиришнинг мазкур воситалари етакчи ўрин эгал-лайди; улар ҳиссасига жами машғулот юкламасининг 50% дан ортиқроғи тўғри келади.
Енгиллаштирилган ва оғирлаштирилган снарядлар-нинг энг мақбул вазнини танлаш ҳам биринчи даражали аҳамият касб этади. Уларни мусобақа снаряди билан уйғунлаштириш ва навбатлаштириш ҳам самарали. Шубҳа-сиз, қўлланадиган снарядларнинг мақбул вазни йил сайин ўзгариб туради, бу, ўз навбатида, бир хил вазнли снаряд-лардан (енгиллаштирилган ва оғирлаштирилган) бошқала-рига (мусобақаларга хос) машқланганликни ижобий кўчи-риш муаммосини тушунишда қўшимча мураккабликларни келтириб чиқаради. Бугунги кунда шуниси аниқки, тайёр-гарлик даврида анҳанавий восита ва усуллардан фойдаланиш билан бир вақтда тезкорлик қобилиятларини ривожлан-тириш учун умумий ҳажмнинг 5-10% игача енгиллашти-рилган снарядларни улоқтиришга, 10-25% гача стандарт снарядларга, куч қобилиятини ривожлантириш учун 60-65% гача оғирлаштирилган снарядларни қўллашга катта аҳамият бериш зарур. Тайёргарлик даврида 4-бурилиш ва якуний кучланишни такомиллаштириш учун оғирлаштирилган снарядлардан фойдаланиш, шунингдек, яхлит ритм тузи-лиши устида ишлаш учун оғирлаштирилган снарядларни қўллаш мақсадга мувофиқ эмас (2-расм).
Босқон улоқтирувчилар машғулотни режалаштир-ганда, унинг асосий уч йўналишини: техник, махсус ва ҳар томонлама тайёргарликни ҳисобга олишлари лозим. Машғу-лотда техник тайёргарлик етакчи ўрин тутади, у улоқтирув-чиларнинг жисмоний имкониятларини рўёбга чиқариш ва юқори спорт натижаларига эришишларига шароит яратади. Босқон улоқтирувчиларнинг техник тайёргарлиги яхлит ҳара-кат фаолиятини ҳар хил снарядлардан (энг аввало, стандарт босқондан) фойдаланган ҳолда жуда кўп марта такрорлаш;

Техникани ўргатиш: вазифалари:

1. Босқон улоқтириш техникаси билан таништириш. Техника тўғрисида тасаввур ҳосил қилиш.
2. Босқонни тўғри ушлаш ва дастлабки айланишларни бажаришга ўргатиш (1-10 кадрлар).
3. Босқон билан бурилишлар техникасига ўргатиш (11-17, 18-23, 24-28 кадрлар).
4. Якуний кучланиш техникасига ўргатиш (28-34 кадрлар).
5. Босқон улоқтиришни бурилишлар билан амалга ошириш техникасига ўргатиш (1-34 кадрлар).
6. Босқон улоқтириш техникасини алоҳида хусусиятларни аниқлаган ҳолда такомиллаштириш
2-расм.

Босқонни ушлаш. Босқон

дастаси кўрсаткич, ўрта ва
номсиз бармоқлари ўрта ҳамда
Босқон улоқтирувчининг синчалоқнинг ўрта ва тирноқли
дастлабки ҳолати оралиғидаги бўғим устига
(оёқлар жойлашуви) қўйилади.

Дастлабки ҳолат. Босқонни айлантиришдан аввал улоқ-тирувчи айлананинг орқа қисмида улоқтириш йўна-лишига орқа ўгириб туради. Оёқлар бир-биридан 60-80 см улоқликда, оёқ учлари бир оз ташқи томонга қара-
ган ҳолатда бўлади.

Босқонни дастлабки айлантириш. Бу улоқтиришнинг ажралмас қисми бўлиб, қолган ҳаракатларнинг тўғри бажарилиш шунга боғлиқ. Энг кучли улоқтирувчилар дастлабки айлантириш вақтида икки ёки уч айлана бажарадилар.

Якуний кучланиш босқичи

тақлидий ҳаракат фаолиятларини бажариш; техник хусу-сиятли (улоқтириш ҳаракатининг асосий ҳалқаларини ўзлаштиришга, организм тизимларининг (вестибуляр ва ҳаракат анализаторларининг) функционал ҳолатини яхши-лашга йўналтирилган) махсус тайёрлов машқларини қўллаш орқали амалга оширилади.

Босқон улоқтирувчи аёлларнинг тайёргарлик даври-даги ҳафталик машғулот циклларини оқилона ташкил этиш шуни кўрсатдики, машғулот юкламаларини тақсимлашнинг энг самарали йўли уларни тақсимлашнинг аралаш варианти бўлиб, бунда техник ва куч машқларига кўпроқ аҳамият берилган.
Спортчи қизларнинг маҳорати ортиб борган сайин ҳар томонлама тайёргарликнинг йўналиши ва вазифалари ўзга-ради.
Машғулот воситаларининг умумий ҳажмига нисбатан ҳар томонлама тайёргарлик воситаларининг салмоғи бутун тайёргарлик даври мобайнида ўзгариб боради. Кузда, тайёр-гарлик даври бошида улар организмнинг қишки фаолиятига тайёрланишига ёрдам беради, бу ишлар техника ва ҳаракат сифатларини такомиллаштиришга бағишланади. Қиш ўрта-сида уларнинг ҳажми қисқаради, техник ва махсус тайёргар-ликнинг ҳажми эса ортади.