M s h. N u r m a t o V a, s h. T. H a s a n o V a rasm, buyum yasash va tasviriy faoliyatga

II.  4.  CHET  EL  SAN’ATI
XVIII  asrning  oxiri  —  XIX  asrning  boshlarida  ijtimoiy  hayot­
da  sodir  b o ‘lgan  o ‘zgarishlar  san’atda  g ‘oyaviy-badiiy  m azm un- 
ning  o ‘zgarishiga  olib  keldi.  Ba’zi  dem okrat  rassomlar  ijodida 
proletariatning  inqilobi  bilan  bog‘liq  asarlar  paydo  bo‘la  bosh- 
ladi,  san ’at  asarlarining  tarbiyaviy  imkoniyatiga  alohida  e ’tibor 
berila  boshlandi.  Tanqidiy  realizm  rivojlandi.  Rassomlar  o ‘z  asar­
lari  bilan  idealistik  san’atga  qarshi  chiqib,  aristokratiya  parokan- 
daliklarini  tanqid  qila  boshladilar.  Bu  o 'rin d a  angliyalik  rassom 
U.X ogartning  satirik  kartina  va  gravyuralarini,  germaniyalik  ras­
som  D.Xodovetskiyning  hayotiy  qalam  suratlarini  eslab  o ‘tish 
mum kin.
XVIII 
asrning  oxirgi  choragida  Yevropa  tasviriy  san ’atidagi 
asosiy  oqim   klassisizm  oqimi  b o ‘lib  qoldi.  Bu  oqim   o ‘zining  to ‘liq 
m ohiyatini  ayniqsa,  Fransiya  san ’atida  nam oyon  qildi.  Bu  yerda 
u  inqilobiy  m azm un  bilan  sug'orilib,  o ‘zida  burjuaziya  inqilobiy 
g ‘oyalarini  targ‘ib  etdi.  Bu  inqilobiy  klassitsizmning  yirik  vakili  va 
yo‘lboshchisi  Jak  Lui  David  ijodida yaqqol  nam oyon  b o ‘ldi.  U ning 
«G oratsiyolar  qasami»  (1784-y.  Luvr)  inqilobiy  klassitsizm  oqim i- 
ning  xarakterli  nam unasidir.
Bu  kartinaning  sujeti  Rim  respublikasi  tarixidan  olingan  b o ‘lib, 
asarda  otaning  o ‘z  o ‘g ‘illarini  dushm anlariga  qarshi  jangga  bo-
30

---

rishga  d a’vat  etib,  ularga  qilich  tutqazayotgan  vaqti  tasvirlanadi. 
Rassom  bu  asarida  fuqarolik  burchini  har  qanday  shaxsiy  inan- 
faatdan  ustun  q o ‘yadi.  Yuksak  ideallar  uchun  har  qanday  qiyin- 
chiliklarni  yengishga,  kerak  b o ‘lganda  qurbc>n  bo ‘lishdan  ham 
qo‘rqmaslikka  da’vat  etadi.  D avid  ijodining  eng  cho‘qqisi  «M a- 
ratning  o ‘limi»  (1793,  Bryussel,  Nafis  san ’at  muzeyi)  nomli  asari­
da  nam oyon  b o ‘ldi.  Bu  asar  XVIII  asr Yevropa tasviriy  san ’atining 
eng  nodir asari  hisoblanib,  unda  fransuz  inqilobinm g  dohiysi  M ar- 
atning  o ‘ldirilishi  tasvirlanadi  va  bu  orqali  David  aniq voqea  asosi­
da  yuksak  badiiy  obraz  yaratadi.  «M aratning  o ‘limi»  asari  inqilob 
qurbonlari  uchun  yaratilgan  asar  sifatida,  om m ani  inqilobiy  ruhda 
tarbiyalashga  xizmat  qildi,  ularni  kurashga  chorladi.  David  inqilob 
yillarida  portret  janriga  ham   m urojaat  qiladi.  Inqilob  qatnashchi- 
larining,  shuningdek,  oddiy  kishilarning  portretlarini  yaratadi. 
U larning  b o ‘ysunmas  xarakteri,  psixologik  holatini  ochib  beradi. 
Bu  o ‘rinda  uning  «Ko‘kchi  ayol  (1795,  Lion)  portreti  diqqatga  sa- 
zovordir.
Y evropa  sa n ’atida  X V III  asrning  oxirida  vujudga  kelgan  yana 
b ir yirik o q im lardan biri  rom antizm   b o ‘ldi.  Bu  oqim ning  eng gul- 
lagan  davri  1820—1830-yiIlarga  to ‘g ‘ri  keladi.  Bu  davrda  ro m a n ­
tizm   o qim ining  vakillari  o ‘zlarining  xarakterli  asarlarini  yaratdi- 
lar.  R o m an tizm   vakillari  sa n ’atni  his-tu y g ‘uga,  voqelikni  d in a- 
m ik  h arakat  vaqtida  tasvirlashga,  yorqin  ranglar  gam m asiga  alo ­
hida  e ’tib o r  berdilar.  U lar  klassitsizm   vakillariga  nisbatan  real 
voqelikka  k o ‘proq  e ’tib o r  bera  boshladilar.  R om antizm   o q im i­
ning  o 'zig a   xos  to m on lari  shu  oqim ning  yirik vakili  va  asoschila- 
ridan  biri  T.  Jeriko  ijodida  o ‘z  ifodasini  topdi.  U n in g   «M eduza 
soli»  kartinasida  b o ‘lib  o ‘tgan  voqea  «M eduza»  kem asining  A t- 
lantik  o k ean id a  falokatga  uchrashi  tasvirlanadi.  O chiq  okeanda 
«M eduza»  kem asi  suv  osti  qoyasiga  urilib,  p arch alan ib   ketadi. 
K em ada  qutqarish  u ch u n   h ech   qanday  vositalar  y o ‘q  edi.  Shu 
boisdan  kem a  a ’zolari  kem a  q oldiqlaridan  sol  yasab  olishadi 
va  u n in g   ustiga  149  kishi  chiqib  oladi.  Sol  ochiq  okeanda  14 
kun  kezadi  va  shulardan  faqat  15  odam   sog‘  qoladi.  Tasodifan 
o ‘tib  ketayotgan  kem a  odam lari  to m o n id a n   bu  qolgan  odam lar 
qutqarilib  qolinadi.  Bu  asarda  rassom   an a  shu  voqeani  soldagi 
o dam larni  uzo qd a  suzib  borayotgan  kem ani  k o ‘rib,  undan  y o r­
dam   s o ‘rayotgan  vaqtini  k o ‘rsatgan.  R o m an tizm   oqim ining  yana
31

---

b ir  yirik  vakili  E .D elakruadir.  U n in g   «Barrikadalardagi  ozodlik» 
(1831,  Luvr)  polotnosi  ham   bevosita  aniq  voqeani  aks  ettirishga 
qaratilgan.  Bu  asar  1830-yil  iyul  oyidagi  inqilob  ta ’sirida yaratil­
gan  b o ‘lib,  rassom   san ’at  tarixida  b irin ch i  b o ‘lib  tarixiy  voqeani 
aks  ettirdi,  inqilobda  qatnashgan  xalq  obrazini  yaratdi.  Rassom  
bu   asarda  b o ‘layotgan jan gning  shiddatini,  qizg‘inligini,  bu  in q i­
lobda  xalqning  ham m a  tabaqasi  qatnashganini,  bu  xalq  inqilo- 
bi  ekanini  ishonarli  k o ‘rsata  oldi.  Q o ‘lida  bayroq  ushlagan  ayol 
obrazi  ozodlik  ram zi sifatida tasvirlangan.  Q olganlar esa un g a in- 
tilgan.  U larni  ozodlik  olg‘a  boshlam oqda.
X V III  asrning  oxirlaridan  boshlab  Yevropa  san’atida  realistik 
oqim   asosiy  oqim lardan  biriga  aylanib  bordi.  Voqelikka  m urojaat 
qilish,  hayotda  sodir  b o ‘layotgan  voqea  va  hodisalarning  m o h i­
yatini  ro ‘y-rost  ko‘rsatish  ko‘pchilik  san ’atkorlar  diqqatini  o ‘ziga 
jalb  eta  boshladi.  Bu  prinsip  ispan  rassomi  F.  G oyya  ijodida  alo­
hida  o ‘rinni  egallaydi.  U ning  polotnolari  va  satirik  ofortlarida  is- 
panlar  hayotida  sodir  b o ‘lgan  voqealar  o ‘zining  to ‘liq  badiiy  if- 
odasini  topdi.  U ning  «2-m aydan  3-mayga  o ‘tar  kechasidagi  qo- 
tillik»  (1808,  Prado)  asari  XIX  asr  xalqlarining  ozodlik  va  mus- 
taqillik  uchun  olib  borgan  kurashini  aks  ettiruvchi  buyuk  asarlar- 
dan  biridir.  Asarda  qo‘zg‘olon  k o ‘targanlarni  tundagi  otish  nay- 
ti  tasvirlanadi.  Kompozitsiya  qurolsiz  om m a  va  qurollangan  jal- 
lodlarni  qaram a-qarshi  qo‘yish  prinsipida  tuzilgan.  Asar  m arka- 
zida  oq  ko‘ylaqli  q o ‘zg‘olonchi  tasvirlangan  b o ‘lib,  u  orqali  ras­
som   b o ‘ysunm as  ispan  xalqi  tim solini  gavdalantiradi.  Goyya 
o ‘zining  m ashhur  ofortlar  turkum ida  Ispaniyadagi  m onarxiya  tu - 
zum ini,  m a ’naviy  qashshoq  ruhoniylarni,  bag‘ritosh  inkvizatsiyani 
qattiq  qoralaydi.  XIX  asrdan  boshlab  g‘arbiy  Yevropa  san ’atida 
realistik  oqim   asosiy  o ‘rinni  egallab  oldi.  B uning boisi  bor edi,  al­
batta.  K o ‘pgina  ijodkorlar  ijtim oiy  hayotda  b o ‘layotgan  inqilobiy 
harakatlarda qatnashib,  shu voqealarni  o ‘z  asarlarida tasvirlab,  shu 
bilan  birga,  ularni  ham   shu  m am lakatning  faol  grajdani  ekanini 
chuqurroq  his  eta  boshladilar,  ular  o ‘z  xalqlarining  orzu-istaklari, 
intilishlari  bilan  yashay  boshladilar.
XIX  asrdan  boshlab  m anzarachi  rassomlar  ko‘zga  ko‘rinarli 
yutuqlarni  q o ‘lga  kirita  boshlaydi.  U lar jonajon  o ‘lkalari  m anzara- 
sini  chizish  orqali  kishilarda  o ‘z  yurtiga  m uhabbat  uyg‘otish,  ular- 
da  vatanparvarlik  tuyg‘ularini  oshirishga  harakat  qildilar.  M anzara
32

---

janriga  b o ‘lgan  bunday m unosabat  angliyalik  rassom  J.Konstcbl  va 
fransiyalik  barbizon  m aktabining  yirik  vakillari  T.  Russo,  Sh.  Do- 
bini  va  boshqalar  ijodida  yaqqol  ko‘zga  tashlanadi.  U lar  erta  ba- 
horgi  m aysazorlarni,  suv,  havo,  nur  go‘zaIIigini  kuylaydilar.  Ja- 
m iyatning  ilg‘or  ijodkorlari  shu  mavjud  hayotda  sodir  b o ‘layotgan 
voqealam i  tasvirlash  bilan  chegaralanm asdan,  shu  bilan  birga,  shu 
voqelikni  ideal  taraqqiyot  yo‘liga  burish,  dunyoni  go‘zallik  qonun- 
lari  asosida  qayta  qurish  ishtiyoqi  bilan  yondashadilar.  0 ‘z  asar- 
larini  shu  maqsadga  b o ‘ysundirishga  harakat  qiladilar.  Bu  davr 
san ’atkorlarining  asarlari  ko‘proq  tanqidiy  xarakterga  ega  b o ‘lib, 
sotsial  tengsizlik,  og‘ir  m ehnat  va  boshqa jam iyat  illatlarini  ro‘yi- 
rost  ko‘rsatishga  intilish  bilan  xarakterlanadi.  Buni  ko‘rsatishda, 
ayniqsa,  m ehnat  mavzusi  k o ‘pchilik  ijodkorlar  diqqatini  o ‘ziga jalb 
qiladi.  D ehqon,  hunarm and  va  ishchilar  hayoti,  m ehnati  ko'pgina 
san’atkorlar  asarlarining  bosh  mavzusi  b o ‘lib  qoldi.  Shunday  mav- 
zuda  ijod  qilgan  san ’atkorlardan  biri  O .D om edir.  U   o ‘z  asarlari­
da b o ‘layotgan  voqealarni  tasvirlar ekan,  u  shu  voqealarga  o ‘z  m u- 
nosabatini  bildiradi,  insonlar  orasidagi  samimiy  m uhabbatni  kuy­
laydi,  burjua  illatlarini,  ikkiyuzlamachilikni  tanqid  qiladi,  hayotiy 
voqealarga  befarqlikni  qoralaydi.
O. 
D om ening  ana  shunday  mavzularga  bag‘ishlangan  asarlari^ 
dan  biri  «Q onun  chiqaaivchilar  uyasi»  (1834)  asaridir.  Bu  asar- 
da  rassom  deputatlarni  palata  majlisi  vaqtida  tasvirlaydi,  h ar  bir 
obrazning  individual  xarakterini  ochib  berishga  harakat  qila­
di.  Lekin  shu  bilan  birga,  bu  obrazlarning  ham m asida  um um iy 
o ‘xshashlik  —  atrofga  befarqlik,  m a’naviy  pastlik,  aqliy  notavonlik 
yaqqol  seziladi.  «Davlat  arbobi»  degan  oliy  nom ga  bularning  hech 
qanday  daxli  yo‘qligini  ko ‘rsatadi.
D om ening  ta ’sirchan  asarlaridan  biri  «Transonen  k o ‘chasi» 
(1834)  polotnosidir.  Bu  asarda  ishchi  kvartallaridagi  q o ‘zg‘olon- 
chilarning  qirg‘in  qilinishi ju d a ta ’sirchan  qilib  ko‘rsatilgan.  Polda 
o ‘lib yotgan  ishchi, uning tagida ezilib o ‘lib  qolgan  go‘dak,  qariya- 
ning  tasviri  orqali  fojianing  nihoyatda  og‘ir  ekanligini  ko‘rsatishga 
harakat  qilgan.
D om e  o ‘z  ijodida  ijobiy  obrazlarga  ham   m urojaat  qiladi.  Oddiy 
m ehnatkash  xalq  obrazini  m ehr  bilan  tasvirlaydi,  ularga  o ‘z  xay- 
rixohligini  bildiradi.  U ning  «Kir  yuvuvchi»,  «III  klass  vagon  pas- 
sajirlari»  degan  asarlari  shular jum lasidandir.  O ddiy  xalq  hayoti  va
33

---

m ehnatining  tasviri  yirik  fransuz  rassomlari  J.F.M illeva,  G .K urbe 
asarlarining  m azm unini  tashkil  etadi.  M illening  m ashhur  asar- 
laridan  biri  «Boshoq  yig‘uvchi  ayollar»  kartinasidir.  Bu  asarda 
dehqon  ayollari,  o ‘rim dan  keyin  dalada  qolgan  bug'doy  boshoq- 
larini  yig‘ayotganlam ing  tasviri  orqali  dehqonlar  turm ushining  ni- 
hoyatda  og‘ir  ekanligini  ko'rsatadi  G .K urbe  o ‘z  asarlarida  ijtimoiy 
hayotda  sodir  b o ‘layotgan  o ‘zgarishlarni  ochib  berishga  intildi. 
«D emokratik  san’at  realizmdir»,  — degan  edi  u.  U   bu  tezisiga um - 
rining  oxirigacha  sodiq  qoldi.  Kurbe  o ‘zi  bilgan  va  uni  o ‘rab  tu r­
gan  voqealam i  tasvirlar  ekan,  ularning  ulug‘vor,  badiiy  b o ‘lishiga 
harakat  qildi,  uning  kartinalari  ichida  «Ornandagi  ko‘mish  m aro- 
simi»  kartinasi  diqqatga  sazovordir.  Bu  kartina  bevosita  m a’lum 
voqea  asosida  ishlangan  b o ‘lib,  unda  tasvirlangan  har  bir  obraz 
rassomga  tanish  va  ular  qaytarilmas  xarakterga,  o ‘z  dunyoqarashi- 
ga  ega  b o ‘lgan  shaxslardir.  Passom  har  bir  shaxsning  xarakterini, 
bo'layotgan voqeaga  m unosabatini  ko‘rsatish  orqali  asar g'oyasi  hi- 
soblangan  inson  qadrining  so‘nib  borayotganligini  ochib  berishga 
muvaffaq  b o ‘ldi.
II.  5.  H O Z IR G I  ZA M ON   CH ET  EL  SAN’ATI
Ikkinchi  jaho n  urushining  tugashi  ezilgan  Osiyo,  Afrika,  Lo- 
tin  Amerikasida  milliy  ozodlik  harakatlarini  kuchaytirib  yubordi. 
Xalqlarning mustaqillik,  ozodlik uchun  kurashi  ko‘pgina m am lakat­
larda  yangi  mustaqil  davlatlarning  tarkib  topishiga  olib  keldi.  Bu 
sodir  b o ‘lgan jiddiy  o ‘zgarishlar  m am lakatlarning  ijtimoiy  hayotiga 
katta  ta ’sir  ko‘rsatdi,  inqilobiy  proletariat  bilan  dem okratik  tashki- 
lotlarning  aloqasini  kuchaytirdi  va  u,  o ‘z  navbatida,  m adaniyat  va 
san ’atning  ideologik  kurashdagi  rolini  oshirib  yubordi.  Form alis- 
tik va realistik san’at  orasidagi  kurash yanada  keskinlashdi.  Form a- 
listik  oqim   nam oyandalari  kapitalistik  m am lakatlarning  burjua- 
ziya  m atbuoti,  maxsus  suratlar  bilan  savdo  qiluvchi  firm alar,  dav- 
lat  tashkilotlari  va  yirik  muzey  rahbarlari  tom onidan  qo‘llab-quv~ 
vatlanadi.  Bu  oqim larning  eng  yiriklari  ekspressionizm,  surrealizm 
va  abstraksionizmdir.
Ekspressionizm   (fransuzcha  so ‘z  b o ‘lib,  ifodalash  m a ’nosini 
bildiradi)  hozirgi  zam on  form alistik  oqim ning  yirik  tu rlaridan  
b iridir.  Bu  oqim   voqelikni  real  tasvirlashni  in ko r  etadi,  uni  ata-
34

---

yin 
buzib  k o ‘rsatishni,  prim itiv  san ’atni  ulug‘laydi.  Bu  oqim   ias- 
•om lari  real  voqelikning  tasviridan  k o ‘ra,  kishi  psixikasida  sodir 
bo‘ladigan  turli  vahim ali  alahsirashlar,  voqelikka  q o 'rq in ch   bi­
lan 
qarashga  undovchi  asarlarni  yaratishga,  b u   dunyoni  bevafo 
qilib 
k o ‘rsatishga  harakat  qiladilar.  Form alistik  oqim lardan  yana 
biri 
bu  surrealizm dir  (fransuzcha  so ‘z  b o iib ,  realizm dan  yuqori, 
degan  m a’noni  bildiradi).  Surrealistlarning  asarlarida  mistik 
g'oyalar voqelikning o ‘ta illuzion  — naturalistik tasvirlanishi bilan 
bir  qatorda,  uning  k o ‘rinishini  kishi  aqliga  to ‘g ‘ri  kelm aydigan 
darajada  buzib  aks  ettiradilar.  S.D ali  bu  oqim ning  yirik  vaki- 
lidir.  U ning  « 0 ‘lik  shahar»  deb  nom langan  surati  shu  oqim ning 
o ‘ziga  xos  xususiyatini  ifodalaydi.  H ozirgi  zam on  yirik  fo rm a­
listik  oqim laridan  y ana  biri  —  bu  abstraksionizm dir.  Bu  oqim  
realizm ni  bu tunlay  in ko r  etadi.  V oqelikni  o ‘ziga  o ‘xshatishdan 
voz  kechish va u ning  o ‘rnini  shu voqelik to ‘g‘risida ta s a w u r bera 
oladigan  shakl,  rang  d o g ia ri,  chiziqlar  orqali  tasvirlashga  d a ’vat 
etadi.  Bu  oqim   nazariyotchilari  esa  rassom  o ‘z  asarlari  orqali  to - 
m oshabinga  b iro r-b ir g 'o ya,  fikr,  h is-tuy g‘u  yoki  kayfiyat  berishi 
shart  em as,  to m oshabin  rassom   tasvirlagan  turli  rang  d o g ia ri, 
chiziqlar,  hajm lardan  o ‘ziga  kerak  b o ig a n   faraziy-optik  tasav- 
vur  qilishi  kerak,  deb  ta i i m   beradilar.  Bu  bilan  u la r  san ’alning 
m uhim   to m o n i,  insonga m a ’naviy  ozuqa berish  im koniyatini  b u ­
tunlay  cheklab  q o ‘yadilar.
Lekin  hozirgi  zam on  chet  el  san’atida  faqat  form alistik  oqim 
mavjud va bugungi  kun  san’atining  xarakterli  tom onini  belgilaydi, 
deyish n o to ‘g‘ri b o i a r  edi.  K apitalistik m am lakatlardagi progressiv 
rassomlar o ‘z asarlari bilan jam iyat taraqqiyotiga xizm at qilm oqda- 
lar,  yer  yuzida  tinchlik,  d o ‘stlik,  birodarlik,  tenglik  qaror  topishi 
uchun  kurashm oqdalar.  U larning  asarlari  o ‘zining  sotsial  o ‘tkirligi 
va  ta ’sirchanligi  bilan  ajralib  turadi.  Bu  o ‘rinda  fransuz  rassomi 
A.  Fujeron,  italiyalik  rassom  R.  G u ttu zo ,  haykaltarosh  D .M antsu 
asarlarini  eslab  o ‘tish  kifoyadir.
Hozirgi  zam on  san ’ati  to ‘g ‘risida  gapirganda  Lotin  Amerikasi 
m am lakatlarining  progressiv  san’ati,  Osiyo,  Afrika  xalqlari  san’ati 
haqida  ham   alohida  to ‘xtalish  zarur  b o ia d i.  Bu  q it’a  mam lakat- 
larida  milliy  san’at  o ‘choqlari  shakllanibgina  qolmay,  balki  jahon 
san ’ati  tarixiga  o ‘zining  sezilarli  ta ’sirini  o ‘tkaza  olgan  progressiv 
san ’atkorlar ham  yetishib  chiqdi.  M eksikalik graflk  rassom,  A.  Bus-
35

---

tosning  A QSH da  yasalgan  gravyurasi,  A .G om esning  «Urushga 
qarshi  ona»  grafikalari  o ‘zining  sotsial  ta ’sirchanligi  bilan  ajralib 
turadi.  Afrika,  Osiyo  m amlakatlari  xalqlarining  badiiy  hayotida  esa 
jiddiy  ko‘tarilish  yaqqol  ko‘zga  tashlanib  borm oqda.
Ruminiyalik  rassom  K.  Baba  o ‘zining  b ir  qator  asarlari  bilan 
keng jam oatchilikka tanish.  U  portret,  hayotiy-maishiy jan rd a asar­
lar  yaratgan.  U ning  m ashhur  asarlaridan  biri  «Dalada  dam  olish» 
(1954)  kartinasidir.  Rassom  har bir obraz  xarakterini  to ‘liq  ochish- 
ga,  kompozitsiyani  tuzishda voqelikni  tabiiy  holda  ko‘rsatishga  in- 
tiladi,  bu  esa  uning  asarlarining  ta ’sirchanligini  yanada  oshiradi.
G erm aniyalik  haykaltarosh  F .K rem er  bugungi  haykaltarosh­
lik  san ’atining  yirik  vakillaridan  biridir.  U ning  Buxeivalddagi  fa- 
shizm  qurbonlari  uchun  o ‘rnatilgan  yodgorligi  davrimizning  yetuk 
m onum ental  asarlaridandir.  K o‘p  figurali  bu  kompozitsiyada  qa- 
m oqdagilam ing qo‘zg‘oloni aks ettiriladi.  Ozodlik uchun birlashgan 
kishilar  obrazi  asar  g‘oyasini  tashkil  etadi.  Kompozitsiya  m arka- 
zidagi  o ‘layotgan  jangchi  obrazi  orqali  haqiqiy  vatanparvar,  o ‘z 
xalqiga  sodiq  kishini  tasvirlab,  tom oshabinda  dushm anga  nisba­
tan  nafrat uyg‘otadi.  Bu  kompozitsiya  murakkab psixologik  asardir. 
Bu  yerda  tasvirlangan  har  bir  obraz  o ‘z  xususiyatiga  ega.  U lar­
ning  ham m asida  ozodlikka  intilish  kuchli.  Bu  intilish  ularni  yago- 
na  oilaga  birlashtirgan.  Asarning  o ‘ziga  xos  badiiy  tili,  san’atkor 
foydalangan  yorug‘-soya  kurashidagi  keskinlik,  obrazlarning  tashqi 
ko‘rinishi  birgalikda  bu  asarga joziba  baxsh  etadi.
Hozirgi  zam on jah o n   san ’ati  taraqqiyoti ju d a  m urakkabdir.  Bu 
form alistik va realistik san’at tarafdorlari kurashining keskinlashuvi 
bilan  belgilanadi.  Bunga  sabab  bugungi  kun  ideologik  kurashida 
san ’atning  roli  ortib  borayotganligidir.  O m m aning  ongiga  ta ’sir 
etish,  uning  dunyoqarashini  egallashga  intilish  kuchayib  b o rm o ­
qda.  Lekin  shuni  qayd  etish  kerakki,  keyingi  paytlarda  realistik 
sa n ’atga  boMgan  qiziqish  ortib  borayotganligi  sezilm oqda.  Buni 
keyingi  yillarda tashkil  etilayotgan  k o ‘rgazm alarda  realistik  asar- 
larning  keng  o ‘rin  egallayotganligidan  bilsa  b o ‘ladi.  Y er  yuzi- 
da  realistik  s a n ’at  ta rafd o r-larin in g   ortib  borayotganligi,  u la r­
ning  o ‘z  asarlarida  davrning  ilg‘o r  g ‘oyalarini  ifodalayotgan- 
liklari  bugungi  ja h o n   sa n ’ati  taraqqiyotining  xarakterli  to m o n i- 
ni  belgilam oqda.
36

---

II.  6.  Q A D IM G I  0 ‘ZBEK   SAN’ATI
0 ‘zbek  san’ati  qadimiy tarixga  ega.  Hozirgi  0 ‘zbekiston  hudu- 
dida ibtidoiy jam oa davridayoq odam lar yashaganlar.  U lar yashagan 
manzillardagi  qoya  suratlar,  bronzadan  yasalgan  turli  xildagi  ta- 
qinchoq,  m ehnat va urush  qurollari ibtidoiy jam o a davri kishisining 
hayotini bilishga yordam  beradi.  Shunday  qadimiy yodgorlik surat - 
laridan biri  Zarautsoydagi  (Surxondaryo  vil.)  qoyaga  ishlangan  su- 
ratlardir.  Bu  surat  birm uncha  prim itiv,  sodda  bo'lishiga  qaramay, 
ibtidoiy  jam oa  davri  kishilari  hayoti,  ularning  yow oyi  hayvonlar- 
ni  ov  qilayotgan  vaqti  ishonarli  talqin  etilgan.  Chopib  borayotgan 
yow oyi  qo‘tos,  shoxli  buqalar va unga  niqob  ostiga yashirinib,  hu- 
jum   qilayotgan  odam lar  tasviri  orqali  ibtidoiy  jam oa  davri  rasso- 
mi  shu  ov  manzarasidagi  kuchli  harakat  va  hayajonni  ustalik  bilan 
ko'rsata  olgan.  Suratda,  ayniqsa,  hayvonlar tasviri  ifodali  chiqqan. 
U lardagi  kuch,  epchillik  hayotiy  talqin  etilgan.  G ‘op  devorlariga 
ishlangan  suratlar  O ‘zbekistonda, jum ladan,  Boysun va Term iz  tu - 
m anlari,  Sam arqand,  Toshkent,  Jizzax,  Xorazm ,  F arg'ona  viloy- 
atlaridan  arxeologlar  tom onidan  ko‘plab  topilgan.  Bu  suratlar- 
ning  mavzusi  jud a  chegaralangan.  Asosan,  hayvonlar  tasviri  yoki 
ov  m anzaralarini  uchratam iz.  Shu  bilan  birga,  topilgan  suratlar 
orasida  uy  hayvonlarining  tasviri  (kuchuk,  ot,  sigir,  qo‘y,  tovuq 
va  h.k.)  ham   uchrab  turadi.  Bu  tasvirlar  ibtidoiy  jam oa  tuzum i- 
dagi  o ‘troq  holda  hayot  kechirayotgan  odam larning tevarak-atrofni 
o ‘ziga  b o ‘ysundirish,  ular  tafakkurining  taraqqiy  etib  borayotga- 
nini  tushunishda  m uhim   rol  o ‘ynaydi.  Eram izdan  aw algi  asrning 
oxirlari  va  yangi  eraning  boshlarida  0 ‘zbekistonda  kulolchilik  bo- 
rasida jiddiy  rivojlanish  sezildi.  Bu  davrlarda  yaratilgan  turli  shakl 
va  kattalikdagi  ko‘zacha  va  xum chalar  qurol  va  dastgohsiz,  q o ‘lda 
bajarilgan.  U larning  tashqi  bezagiga  e ’tibor  berilganligi  seziladi. 
Jum ladan,  ushlaydigan  bandi  k o ‘pincha  biror  bir  hayvon  ko‘proq 
qo‘y,  q o ‘chqor  boshiga  o ‘xshatib  ishlangan.  Vaqt  o ‘tishi  bilan  bu 
shakllar soddalashib  borgan,  xum   yuzasi  esa  chiziqli  naqshlar bilan 
bezatila  boshlagan.  Bu  davrlarda  oltindan,  kum ushdan  bezak  va 
am aliy  buyum lar  ishlash  san ’ati  ham   keng  tarqala  boshlagan.  T as­
viriy  san ’atda  ham   mavzu  kengayib  borgan.  Bu  o ‘rinda  yuz  m an ­
zaralarini  aks  ettiruvchi' b o ‘rtm a tasvirlar, jangchilar obrazi  diqqat- 
ga  sazovordir.  Yozuv  m anbalariga  ko‘ra,  quldorlik  davrida  ham
37

---

0 ‘rta  Osiyoda  san’atga  qiziqish  kuchli  b o ig a n .  Boylarning  uyi, 
ibodatxona  devorlari  suratlar,  naqshlar bilan  bezatilgan.
Eramizning  boshlariga  kelib,  iqtisodiy  jih atd an  birm uncha  il- 
gari  siljish  yuz  bera  boshladi,  shaharlar  qurilislii jonlandi.  Bu  davr 
san’atida  grek  san’atining  ta ’siri  borligi  seziladi.  M ayda  haykal­
taroshlik  keng  tarqaldi.  Bunday  haykalchalar  Sug‘d,  X orazm da- 
gi  shaharchalardan  ko‘plab  topilgan.  Term iz  atrofidagi  topilgan 
haykallarda esa,  k o ‘proq  Budda va uning shogirdlari tasviri  uchray- 
di.  Yangi  eraning boshlarida  devoriy  rangtasvir borasida  ham  asar- 
lar yaratilganligini  Term izdan  topilgan  devoriy  suratlar tasdiqlaydi. 
Xorazm yodgorliklari,  ayniqsa Tuproq  qal’adan  (II I —IV asr)  topil­
gan  hayvon  va  devoriy  rasmlar  qadimgi  o ‘zbek  san ’atini  bilishda 
m uhim   daliliy  material  b o iib   xizmat  qiladi.
V I—VII  asrlar  ham   san ’at,  ham   m adaniyat  tarixida  ko'tarilish 
davri  b o id i.  Bu  asrlarda  ko‘plab  yirik  m onum ental  inshootlar,  ha- 
sham atli  binolar  qurildi.  Varaxsha  (Buxoro  vil.),  Afrosiyob  (Sa- 
m arqand  vil.)  dagi  saroy  qoldiqlari,  ularning  devorlariga  ishlangan 
suratlar,  yaratilgan  haykallar  yuksak  m ahorat  bilan  ishlanganligi 
hozir  ham  kishini  hayratga  soladi.  Abu  Rayhon  Beruniy,  M uham ­
m ad  Xorazmiy,  Abu  Ali  ibn  Sino,  Forobiy  yashagan  vaqtlar  ham  
bizga ju d a  ko‘p  nodir yodgorliklar  qoldirdi.  Bu  asrlarda  m e’morlik 
yetakchi  o ‘rinni  egalladi.  Shu  davrning  nodir  yodgorligi  b o ig a n  
Somoniylar  maqbarasi  o ‘z  davrining  estetik-falsafiy  qarashlarini 
mujassamlashtirgan.  Tem ur va  Tem uriylar  davrida  yaratilgan  Bibi- 
xonim  masjidi,  A m ir  Tem ur  maqbarasi,  U lug‘bek  madrasasi  va 
rasadxonasi,  Shoxi  Z inda  ansambli  — bularning  ham m asi  xalq  b a ­
diiy  m erosining  yorqin  sahifasini  tashkil  etibgina  qolm ay,  balki ja ­
hon  tasviriy  san’ati  tarixi  sahifalarida  o ‘zining  faxrli  o ‘rnini  egal­
laydi.  Bu  davrlarda  m iniatura  san ’ati  borasida  ham   sezilarli jo nla- 
nish  b o id i.
Shu  davrda  yashab  ijod  etgan  Kam oliddin  Behzod,  M ahm ud 
M uzahhib,  M u rod Sam arqandiy va boshqa qator m usaw irlar m inia­
tura san ’atining nodir nam unalarini yaratib qoldirdilar.  Bular orasi- 
da,  ayniqsa,  K .Behzodning  faoliyati  (taxm inan  1466—1535-yillar) 
diqqatga  sazovordir.  Behzod  X irotda  tugilgan.  Bu  yerda  Husayn 
Boyqaro  kutubxonasida  ishlagan.  1507-yili  Xuroson  Shayboniyxon 
q o iig a o ‘tgach,  Behzod Buxoroga ko‘chib kelgan va shu yerda  1522 
yilgacha  yashab,  ijod  qilgan  va  o ‘zining  m ashhur  Shayboniyxon
38

---

portretini  yaratgan.  Keyinchalik  qisqa  vaqt  Tabrizda  (1522-1524) 
keyin  yana  H irotda  yashab  ijod  etgan.  Buyuk  Alisher  Navoiyning 
g ‘am xo‘rligida  kamol  topgan  Behzod  S a’diyning  «Bo‘ston»,  «Gu- 
liston»,  N izom iyning  «Xamsa»,  Xisrav-Dehlaviyning  «Xamsa», 
Sharaflddin  Ali  Yazdiyning  «Zafarnoma»  asarlariga  ko‘plab  surat­
lar  chizgan.  N avoiyning  dostonlarini  ajoyib  suratlar bilan bezagan. 
Behzod  portretchi  rassom  sifatida  ham   m ashhurdir.  U   Navoiy, 
Jom iy,  H usayn  Boyqaro,  Shayboniyxon portretlarining  muallifidir. 
B undan  tashqari,  m anzara,  tarixiy,  hayotiy,  maishiy janrlarda  ham  
samarali  m ehnat  qilgan.  Bu  o ‘rinda uning  «Juma  masjidi  qurilishi- 
da»  m iniaturasini  eslab  o ‘tish  m um kin.  U ning  mavzutik  kom pozi- 
tsiyasi  dinam ik  xarakterga  ega.
B ehzod  o ‘z  ishining  ustasi  edi.  U   0 ‘rta  Osiyo  m iniatura  mak- 
tabining  rivojlanishiga  katta  ta ’sir  ko ‘rsatdi.  Behzodning  ijodiy 
rejalarini  keyinchalik  uning  shogirdlari  Qosim  Ali,  M ahm ud  M u- 
zahhib,  M ulla Y usuf va boshqalar  davom   ettirdilar.
X V II—XVIII  asrlarda  Buxoro,  Xiva,  U rganch,  Toshkentda 
yaratilgan  m e ’m orchilik  obidalari,  dekorativ-am aliy san’at buyum ­
lari  xalqning  g o ‘zallikka  b o ‘lgan  intilishidan  dalolat  beradi.  XIX 
asrning  ikkinchi  yarmi  va  XX  asr  boshlarida  o ‘zbek  san’ati  tarixi- 
da  yangi  bosqich  boshlandi.  Bu  davrda  xalq  dekorativ-am aliy 
san ’ati  yetakchi  o ‘rin  egalladi.  Bu  san ’at  shu  davr  kishilari  uchun 
voqelikni,  tevarak-atrof go‘zalligini yuksak poetik shakllarda aks et- 
tiruvchi,  ularning  hayot,  go‘zallik  tushunchalarini  ifodalovchi  bir- 
dan bir san’at turi b o ‘lib  qoldi.  Q o‘li  gul xalq ustalari yaratgan  nafis 
zargarlik  buyum lari,  kulolning  ajoyib  sopol  buyum lari,  naqqosh- 
ning  bezaklarida  shu  davr  kishilarining  voqelikka  b o ‘lgan  estetik 
m unosabati,  estetik  ideali,  hayot  to ‘g‘risidagi  falsafiy  qarashlari 
o ‘zining badiiy talqinini  topdi.  Bu  davrlarda  Buxoro,  Xiva,  Q o‘qon 
va boshqa shaharlarda  qurilgan  m e’m orlik yodgorliklari,  A.  D onish 
(A hm ad  Kalla)  va  boshqa  m iniatyurachilar  ijodida  o ‘zbek  xalqi- 
ning  boy  o ‘tm ishi  a n ’analari  davom  ettirildi.
0 ‘rta  Osiyoning  Rossiya  bilan  q o ‘shilishi  natijasida  ijtimoiy 
hayotda  sodir  b o ‘lgan  o ‘zgarishlar  bevosita  sa n ’atda  ham   o ‘z  ifo- 
dasini  to p a  bordi.  Buni  dekorativ-am aliy  san ’at  asarlaridagi  y an ­
gi  kom pozitsiyalarda,  ularning  sujet va  m otivlarida,  real  hayotning 
tasvirlanishida voqelikni  ustalar to m o n id an   real tasviriga  intilishla- 
rida  ko‘rish  m um kin.  Bunday o ‘zgarishlar rus va o ‘zbek  m e’moi lik
39

---

san’ati  a n ’analarining  bir-biriga  yaqinlashishi  va  q o ‘shilishi  nati­
jasida  paydo  b o ig a n   yangi  uslublarda  ham   nam oyon  b o ia   bosh­
ladi.  M uhim i,  XIX  asrning  ikkinchi  yarm idan  boshlab  o ‘zbek 
xalqining  badiiy  hayotida  sodir  b o ig a n   m uhim   o ‘zgarishlardan 
biri  —  bu  realistik  dastgoh  san ’atining  m aydonga  kelishi  edi.  Jon- 
li  narsalar  tasvirining  din  tom onidan  taqiqlanishi  bu  san’atning 
0 ‘rta  Osiyo  xalqlari  orasida  tarqalm asligining  sababi  b o id i.  H ozir 
bu  san’at  rivojlanmoqda.  D astgoh  realistik  rasm lar  chizishni  bi­
rinchi  b o iib  XIX  asrning 40-yillaridan  boshlab  0 ‘rta  Osiyoga  kela 
boshlagan  rus  badiiy  m aktabining  talabalari  boshlab  berdilar.  Bu 
borada  rus  rassomlari  V .V .V ereshagin,  A. K aram zin,  I. Kazakov,
S.  Yudin,  R. Z om m er,  ukrain  rassomi  S.  Svetoslavskiy  va  bosh­
qalar  ijodi  diqqatga sazovordir.  Lekin  shu  bilan  birga,  rus  rassom- 
larining  m ahalliy  xalq  oldida  borliqni,  ayniqsa,  jonli  narsalarni 
d o ‘zax  jazosidan  q o ‘rqm ay  tasvirlashlari  ruh o n iy lar  o b ro ‘yining 
pasayishiga,  dinga  ishonchsizlik  tu g ilish ig a   olib  kelishi  m uqar- 
rar  edi.  1886-yildagi  k o'rgazm ad a  toshkentlik  Buxta  Sodiq 
X o ‘jayevning  alebastrdan  yasagan  ot  va  kiyik  haykalchalarin- 
ing  q o ‘yilishi,  1915-yil  bosm adan  chiqqan  S.  Siddiqiyning  «K o‘r 
o ‘g ii»   epik  poem asiga  ishlangan  grafik  illustratsiya)arining  y u ­
zaga  kelishi  davr  taqozosi  edi.  0 ‘zbek  san ’atida  mavjud  b o ig a n  
a n ’analar,  shakllanib  kelayotgan  yangi  tendensiyalarning  mav- 
judligi  esa  o ‘zbek  s a n ’atining  tarixan  qisqa vaqt  ichida  katta  m u- 
vaffaqiyatlarga  erishganligini  k o 'rsatad i.  Bu  asosda  esa  o ‘zbek 
sa n ’ati  shakllandi,  rivojlandi.
San’at  insoniyat  tarixida  yangi  davrni  boshlab  berdi.  Bu  san’at 
chin  m a’noda om m aning  orzu-istaklarini,  his-tuyg‘u,  fikr-o‘ylarini 
ifodalovchi san ’atga aylandi.  X alqning o ‘zi  esa uning ijodkori b o iib  
maydonga  chiqdi.
San’at  shu  om m aga  tushunarli  b o iish i  va  om m a  tom onidan 
sevilishi  lozim.  U   om m aning  tuyg‘usini,  fikrini  va  irodasini  bir- 
lashtirishi,  om m ani  ko‘tarishi  kerak.  San’at  om m a  orasida  san’at- 
korlar  yetishtirib  chiqarishi  va  ularni  o ‘stirishi  kerak.  Kamol  topib 
kelayotgan m e’morlik,  am aliy-dekorativ va tasviriy san ’atning nodir 
yodgorliklari  jaho n  san ’ati  taraqqiyotida  salmoqli  o ‘rinni  egallab, 
uning  rivojiga  o ‘z  ta’sirini  o ‘tkazmoqda.  0 ‘sha  davrda  san ’atning 
mavzusi  kengaydi,  uning  yangi  tu r  va  janrlari  m aydonga  keldi. 
Ana  shunday  janrlardan  biri  tarixiy-inqilobiy  janrdir.  Bu  jan r-
40

---

iiing  m azm uni  bevosita  inqilob,  grajdanlar  urushi  yillari  va  ular­
ning  rahbari  va  yoiboshchisi  faoliyati  bilan  bogiiqdir.  Rassom  va 
haykaltaroshlar  bu janrga  m urojaat  qilar  ekanlar,  dastlab  xalqning 
ulug‘vorligi  va  qudratini  ochib  berishga,  xalq  va  partiya  birligidagi 
kuchni  ifodalashga  harakat  qiladilar.  Izhor  etish,  uning  olijanobli- 
gi  va  prinsipialligidan  hayratlanish,  uning,  jum ladan,  N .A .A n- 
dreyevning  (1931 — 1932)  haykaliga  xos  prinsipiallik,  o ‘tkir  zako- 
vat  va  kelajakka  ishonch  yuksak  professional  m ahorat  bilan  ba­
diiy  ifodalangan.  A.M .  Gerasim ovning  (1930)  m ashhur  rangtas- 
viri  esa  ko‘z  o'ngim izda  kuchli  va  otashin  notiq  obrazini  gavda- 
lantiradi.  Osm ondagi  pag‘a-pag‘a  qora  bulutlar,  nam oyishchilar- 
ning  q o iid ag i  qizil  alvon  va  bayroqlarning  hilpirashi  esa  davrning 
notinchligini  ochib  berishga  xizmat  qiladi.  H ayoti  va  faoliyatiga 
bagishlangan  asarlar  urushdan  keyingi  yillarda  ham   ko‘plab  ish- 
landi.  B.V.Ioganson  boshchiligida  bir  guruh  rassomlar  ishtiroki- 
da  yaratilgan  asar  «Yoshlarning  III  sobiq  syezdda  chiqishi»  (1951) 
urushdan  keyingi sobiq sovet san’atida yoshlar  hayoti va faoliyatiga 
bagishlangan  yirik  polotnolardandir.