II. 2. 0 ‘RTA ASRLAR SAN’ATI
0 ‘rta asr tarixi feodalizm ning shakllanishi, rivojlanishi va in-
qirozga yuz tutishi yillarini o ‘z ichiga oladi. Bu formatsiyaning
davriy chegarasi turli m am lakatlarda (Sharq va G ‘arb m am lakat-
lari ko'zd a tutiladi) turlicha davom etdi. Jum ladan, Yevropada-
gi ko'pgina m am lakatlarda 0 ‘rta asr 476-yilgi R im imperiyasining
qulashidan to XVII asrning 40-yillarigacha, aniqrog‘i, Yevropadagi
birinchi burjua inqilobi — ingliz inqilobigacha b o ‘lgan davrni, ak-
sincha, Sharq m am lakatlari, jum ladan, Xitoy, H indiston va boshqa
m am lakatlarda III asrdan boshlanib, XIX asr boshlarigacha davom
etgan davrni o ‘z ichiga oladi. Shu davrlarda mavjud b o ‘lgan san’at
0 ‘rta asr san ’ati deyiladi. 0 ‘rta asr san ’ati insoniyat san’ati taraq-
qiyotining yangi bosqichi b o ‘ldi. U ko‘proq om m a hayotiga singib
bordi. Xalq, o ‘z navbatida, san’atning rivojlanishiga o ‘z ta ’sirini
o ‘tkazdi. S an’atda milliylik yaqqol sezila boshladi. Agar qadimgi
24
dunyo tarixida, yirik m adaniyat o ‘ch o g ia ri Misr, Rim , Grctsiya,
M esopotam iya b o ig a n b o ‘lsa, 0 ‘rta asrda esa bunday yirik m ada
niyat m arkazlarining soni ortdi. G ‘arbiy Yevropa, Vizantiya, Eron,
0 ‘rta Osiyo, Qadimgi Rus, Xitoy, H indiston shu davrdagi m uhim
m adaniyat o ‘chog‘i, ja h o n san ’ati taraqqiyotining m uhim zam ini
b o id i. 0 ‘rta asr san’ati ko‘p hollarda din bilan b o g iiq holda rivoj-
landi. D in ideologlari esa asosiy buyurtm achi (zakazchik) b o iib
qoldilar. Shu boisdan san ’atkorlar o ‘z -o ‘zidan din ideologiyasini
targ‘ib etuvchilarga aylandilar. D in ta ’siri shu davrda san’atning
shakli va m azm unida o ‘z ifodasini topdi. Buni xristian dini tarqal-
gan yerlarda cherkovlar, islom dini m am lakatlarida masjidlar, b u d-
dizm mavjud b o ig a n joylarda Budda va uning hayoti bilan b o g iiq
b o ig a n ziyoratgohlar, ibodatxonalar paydo b o iish i, ularning kon-
struktiv tuzilishi va xarakterida ko‘rish m um kin. Albatta, 0 ‘rta
asr san’atida faqat din ideologiyasidan boshqa g‘oya yo‘q, deyish
n o to‘g‘ri b o ia rd i. H ayot go'zalligini tarannum etuvchi, tabiat lato-
fatini aks ettiruvchi asarlar y o ‘q emasdi. H ayot fantaziyasi bilan
yaratilgan ertak va dostonlarda, tasvir va haykallarda ularning oli-
janoblik, insoniylik, m a’naviy poklik, tabiat go‘zalligiga m uhabbat
tuyg‘ulari, o ‘y-xayolIar, orzu-istaqlari o ‘z ifodasini topdi. 0 ‘rta asr
san ’atida m e’morlik sa n ’ati yetakchi o ‘rinni egalladi. S an’atning
qolgan turlari esa (rangtasvir, haykaltaroshlik) u bilan b o g iiq h o l
da rivoj topdi.
0 ‘rta asr m e’m orlik san ’atining juda ko‘p nodir yodgorliklari
bizgacha saqlanib qolgan. Bu yodgorliklarda, ayniqsa, m onum etal
m e’m orlik san ’ati 0 ‘rta asr ijtimoiy-iqtisodiy va m adaniy hayoti-
ni bilishda m uhim o ‘rinni egallaydi. U lar davrning diniy falsafiy
qarashlarini aks ettiribgina qolmay, balki shu bilan birga, inson
aql-zakovatining qudratini ko'rsatdi.
Bu davrda qurilgan Yevropadagi ibodatxonalar, m usulm on
sharqidagi hasham atli masjidlar o ‘rta asr tafakkurining m ahsu-
li, insoniyat tarixining haykali sifatida hanuzgacha kishilar qalbini
to iq in la n tirad i.) Buyuk inson aql-zakovati qudratiga ta ’zim etish-
ga d a ’vat etadi.
X —X II asrdagi Yevropa san’ati odatda rom an san’ati deb yu-
ritiladi. «Roman» iborasi shartli b o iib , lotin ch a rim niki, degan
so ‘zdan olingan. Bu sa n ’at nam unalarini Fransiya, G erm aniya,
Italiya va G ‘arbiy Yevropaning boshqa joylairida uchratish m um -
25
kin. Rom an uslubidagi binolar o ‘zining vazminligi, b o ‘yini bir-
m uncha past qilib ishlanganligi, devorlarning qalinligi, ishlatilgan
ustunlam ing yo‘g‘o n va birm uncha dag‘alligi, darvoza va ayniq
sa, derazaladning ensizligi bilan boshqa uslubda ishlangan bino-
lardan ajralib turadi. R om an uslubida qurilgan ibodatxonalarning
tashqi va ichki tom onlari (devorlari) tasviriy san’at asarlari (hay
kaltaroshlik, rassomlik) bilan bezatilgan. R om an ibodatxonalari-
ning ichki tom onini (interyer) bezashda devoriy surat va vitra-
jlar keng q o ‘llanilgan. Buni Fransiyaning Puatye shahridagi N o tr
D am G rand ibodatxonasida ham ko‘rish m um kin. Bu ibodatxona
ko‘rinish jihatidan birm uncha past, tosh devorlari qalin va salobatli
qilib ishlangan. U ning kichik, to r darchalari bu devorlar qalinligi-
ni yanada b o ‘rttirib, vazminligini oshiradi. Bu ibodatxona uch n e f
(zal)dan iborat. 0 ‘rtadagi n e f ikki yon tom ondagi nefdan biroz b a
land, u yerdagi mavjud darchalar ichkariga nur tushishiga xizmat
qiladi. Bino devorlari haykaltaroshlik asarlari, turli m e’m orchilik
dekorativ elem entlari bilan bezatilgan. M asalan, yarim kolonna,
yarim aylana shaklidagi ark va hokazolar. Bular binoning jiddiy
koVrinishiga latofat kiritadi.
Yevropada feodalizm ning gullagan (X II—XV asrlar) davridagi
san ’atni gotika san’ati deb yuritiladi. «Gotika» iborasi ham shartli
olingan. U ning lug‘aviy m a’nosi italyancha so‘zdan olingan b o iib ,
«gotlarniki» degan m azm unni bildiradi (G otlar germ an qabilala-
ridan biri). Bu ibora Uyg‘onish davrida kiritilgan bo‘lib, san’atda
got qabilalari san’ati ta ’siri kuchliroq b o ‘lganligini bildiradi. G otika
san’ati bevosita rom an san ’ati a n ’analarini rivojlantirib, uni yangi
bosqichga olib chiqdi. G otika san ’ati ham cherkov g ‘oyalarini shartli
belgi va simvolik obrazlarda talqin etishga harakat qildi. Shu bilan
birga, bu san’at bag'rida yangi tendensiyalar — hayotiy tabiat shakl-
lariga qiziqish, inson aih iy olam ini ochishga intilish kuchaya bor-
di. G otika san’atining xarakterli tom onlari m e’m orchilikda yaqqol
nam oyon b o ‘ladi. U rom an m e’m orchiligidan o ‘zining ko‘rkamligi
va yengilligi bilan ajralib turadi. G otika m e’morchiligida ham m a
dekorativ elem entlar ochiqlikka, falakka intilayotgandek qilib ish-
langan bo'lib, bu davr kishilarining ozodlikka, yom g‘likka, hayotga
intilishlarini belgilaydi.
M e’m orchilik binosidagi shu g ‘oyalar arklarda ham ko‘zga tash-
lanadi. Ibodatxonalarning kiraverishida atirgulga o ‘xshash qilib ish-
26
langan vitrajlar binoga alohida go'zallik baxsh etadi. G otika bino-
larining devorlariga, peshtoqlariga ishlangan tasvirlarda realistik
tendensiyalar kuchayadi. G otika uslubida qurilgan binolar baland
bo‘lib, uning ichki qismidagi nafis ustun binoning jozibasiga yanada
joziba q o ‘shadi. Keng va baland rangdor zinali darvozalar, ulug‘vor
eshiklar binoni shohona qilib ko‘rsatadi. G otika m e’morligi n am u
nalari hozirgi kunda ham Fransiya, G erm aniya, Angliya, Polsha,
Chexiyada o ‘zining qaytarilm as go‘zalligi bilan kishini xayol
dunyosiga boshlaydi. 0 ‘rta asr m e’morligi san ’ati to ‘g‘risida ga-
pirilganda Vizantiya m e’morligi san’atini (uning nodir yodgorligi-
dan biri K onstantinopoldagi avliyo Sofiya ibodatxonasi), Buddizm
m e’m orlik san’atini (Xitoy, H indiston, Indoneziya, Y aponiya va
boshqa m am lakatlarda keng tarqalgan) eslamay b o ‘lmaydi. Bular
ham o ‘zining qaytarilmas jozibasi, g'oyaviy m azm uni bilan kishi-
ga m a ’naviy qoniqish baxsh etadi, insoniyat tafakkuri to ‘g‘risida
tasaw urga ega b o iish g a yordam beradi.
0 ‘rta asr m e’morlik san’atida islom m e’morligi ham (Yaqin
Sharq, Old Osiyo, 0 ‘rta Osiyoda tarqalgan m e’morlik uslubi) ja
hon m e ’morlik san ’atida m uhim aham iyat kasb etdi. Islom m e ’-
m orligida ko‘rilgan masjid, m adrasa, m aqbara, turli m inoralar,
bezaklar, naqshlar, suls va kufiy uslubida yozilgan yozuvlar h am
da rang-barang sirkor parchalar bilan bezatilib, u lar qiyofasining
serhasham va nazokatini oshirgan. Binolardagi gum baz va m i
noralar esa uning yanada dabdabali b o iish ig a xizm at qilgan. Sa-
m arqanddagi B ibi-Xonim va Shohi Z inda ansam bli, Ispaniyadagi
Algam bra masjidi, H indiston, Afg‘oniston, Arab m am lakatlaridagi
qator yodgorliklar islom m e’morligi sa n ’atining nodir yodgorliklari
hisoblanadi.
0 ‘rta asrda dekorativ-am aliy san ’at ayniqsa kam ol topdi. N o -
m a iu m xalq ustalari yaratgan rang-barang buyum lar hanuzgacha
o ‘zining nafosat bilan tanlangan ranglar tovlanishi-yu, chiziqlar
jozibasi, ishlatilgan m aterial im koniyatlarining em otsional ta ’sir
kuchidan o ‘rinli va m ohirona foydalanilgani bilan kishi diqqatini
o ‘ziga tortadi. 0 ‘rta asrlarda tasviriy san’atda h am jid diy o ‘zgarishlar
sodir b o ‘ldi. Bu davrga kelib uning tu r va janrlari kengaydi. Inson
ruhiy olam ini ochib berishga intilish ko‘pgina san’atkorlarni o ‘ziga
tortib, ifoda vositalarining ham yangilanishiga, yanada ta ’sirclian
b o iish ig a olib keldi. San’atkorlar san ’at orqali katta fikrlarni ba-
27
yon etishga intilib, turli xildagi ram ziy obrazlarga m urojaat qildi-
lar, allegoriyalardan foydalandilar. 0 ‘rta asr san’atining xarakterli
tom onlaridan biri turli xildagi shartli belgi va obrazlarga m u ro
ja at qilinishi. Qadimgi dunyo san ’atidan ilgarilab ketdi. 0 ‘rta asr
rassomi (haykaltaroshi ham ) tasvir ishlaganda uni real voqelikka
o'xshatishni emas, balki shu tasvir orqali biron-bir fikrni ilgari su-
rishga harakat qildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |