M s h. N u r m a t o V a, s h. T. H a s a n o V a rasm, buyum yasash va tasviriy faoliyatga



Download 4,97 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/63
Sana30.12.2021
Hajmi4,97 Mb.
#92795
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   63
Bog'liq
Rasm buyumlar yasash va tasviriy faoliyat metodikasi. Nurmatova M.SH

II.  2.  0 ‘RTA ASRLAR  SAN’ATI
0 ‘rta  asr  tarixi  feodalizm ning  shakllanishi,  rivojlanishi  va  in- 
qirozga  yuz  tutishi  yillarini  o ‘z  ichiga  oladi.  Bu  formatsiyaning 
davriy  chegarasi  turli  m am lakatlarda  (Sharq  va  G ‘arb  m am lakat- 
lari  ko'zd a  tutiladi)  turlicha  davom  etdi.  Jum ladan,  Yevropada- 
gi  ko'pgina  m am lakatlarda  0 ‘rta  asr  476-yilgi  R im   imperiyasining 
qulashidan to  XVII  asrning  40-yillarigacha,  aniqrog‘i,  Yevropadagi 
birinchi  burjua  inqilobi  —  ingliz  inqilobigacha  b o ‘lgan  davrni,  ak- 
sincha,  Sharq m am lakatlari, jum ladan,  Xitoy,  H indiston va boshqa 
m am lakatlarda  III  asrdan boshlanib,  XIX  asr boshlarigacha  davom 
etgan  davrni  o ‘z  ichiga  oladi.  Shu  davrlarda  mavjud  b o ‘lgan  san’at 
0 ‘rta  asr  san ’ati  deyiladi.  0 ‘rta  asr  san ’ati  insoniyat  san’ati  taraq- 
qiyotining  yangi bosqichi  b o ‘ldi.  U  ko‘proq  om m a  hayotiga  singib 
bordi.  Xalq,  o ‘z  navbatida,  san’atning  rivojlanishiga  o ‘z  ta ’sirini 
o ‘tkazdi.  S an’atda  milliylik  yaqqol  sezila  boshladi.  Agar  qadimgi
24


dunyo  tarixida,  yirik  m adaniyat  o ‘ch o g ia ri  Misr,  Rim ,  Grctsiya, 
M esopotam iya b o ig a n   b o ‘lsa,  0 ‘rta  asrda  esa bunday yirik  m ada­
niyat  m arkazlarining soni  ortdi.  G ‘arbiy Yevropa,  Vizantiya,  Eron, 
0 ‘rta  Osiyo,  Qadimgi  Rus,  Xitoy,  H indiston  shu  davrdagi  m uhim  
m adaniyat  o ‘chog‘i,  ja h o n   san ’ati  taraqqiyotining  m uhim   zam ini 
b o id i.  0 ‘rta  asr san’ati  ko‘p  hollarda  din bilan b o g iiq   holda  rivoj- 
landi.  D in  ideologlari  esa  asosiy  buyurtm achi  (zakazchik)  b o iib  
qoldilar.  Shu  boisdan  san ’atkorlar  o ‘z -o ‘zidan  din  ideologiyasini 
targ‘ib  etuvchilarga  aylandilar.  D in  ta ’siri  shu  davrda  san’atning 
shakli va  m azm unida  o ‘z  ifodasini  topdi.  Buni  xristian  dini  tarqal- 
gan yerlarda cherkovlar,  islom  dini  m am lakatlarida  masjidlar, b u d- 
dizm  mavjud b o ig a n  joylarda  Budda va uning  hayoti  bilan b o g iiq  
b o ig a n   ziyoratgohlar,  ibodatxonalar paydo  b o iish i,  ularning  kon- 
struktiv  tuzilishi  va  xarakterida  ko‘rish  m um kin.  Albatta,  0 ‘rta 
asr  san’atida  faqat  din  ideologiyasidan  boshqa  g‘oya  yo‘q,  deyish 
n o to‘g‘ri b o ia rd i.  H ayot go'zalligini  tarannum   etuvchi,  tabiat lato- 
fatini  aks  ettiruvchi  asarlar  y o ‘q  emasdi.  H ayot  fantaziyasi  bilan 
yaratilgan  ertak  va  dostonlarda,  tasvir va  haykallarda ularning  oli- 
janoblik,  insoniylik,  m a’naviy  poklik,  tabiat  go‘zalligiga  m uhabbat 
tuyg‘ulari,  o ‘y-xayolIar,  orzu-istaqlari  o ‘z  ifodasini  topdi.  0 ‘rta  asr 
san ’atida  m e’morlik  sa n ’ati  yetakchi  o ‘rinni  egalladi.  S an’atning 
qolgan  turlari  esa  (rangtasvir,  haykaltaroshlik)  u  bilan  b o g iiq   h o l­
da  rivoj  topdi.
0 ‘rta  asr  m e’m orlik  san ’atining  juda  ko‘p  nodir  yodgorliklari 
bizgacha  saqlanib  qolgan.  Bu  yodgorliklarda,  ayniqsa,  m onum etal 
m e’m orlik  san ’ati  0 ‘rta  asr  ijtimoiy-iqtisodiy  va  m adaniy  hayoti- 
ni  bilishda  m uhim   o ‘rinni  egallaydi.  U lar  davrning  diniy  falsafiy 
qarashlarini  aks  ettiribgina  qolmay,  balki  shu  bilan  birga,  inson 
aql-zakovatining  qudratini  ko'rsatdi.
Bu  davrda  qurilgan  Yevropadagi  ibodatxonalar,  m usulm on 
sharqidagi  hasham atli  masjidlar  o ‘rta  asr  tafakkurining  m ahsu- 
li,  insoniyat  tarixining  haykali  sifatida  hanuzgacha  kishilar  qalbini 
to iq in la n tirad i.)  Buyuk  inson  aql-zakovati  qudratiga  ta ’zim  etish- 
ga  d a ’vat  etadi.
X —X II  asrdagi  Yevropa  san’ati  odatda  rom an  san’ati  deb  yu- 
ritiladi.  «Roman»  iborasi  shartli  b o iib ,  lotin ch a  rim niki,  degan 
so ‘zdan  olingan.  Bu  sa n ’at  nam unalarini  Fransiya,  G erm aniya, 
Italiya  va  G ‘arbiy  Yevropaning  boshqa joylairida  uchratish  m um -
25


kin.  Rom an  uslubidagi  binolar  o ‘zining  vazminligi,  b o ‘yini  bir- 
m uncha  past  qilib  ishlanganligi,  devorlarning  qalinligi,  ishlatilgan 
ustunlam ing  yo‘g‘o n   va  birm uncha  dag‘alligi,  darvoza  va  ayniq­
sa,  derazaladning  ensizligi  bilan  boshqa  uslubda  ishlangan  bino- 
lardan  ajralib  turadi.  R om an  uslubida  qurilgan  ibodatxonalarning 
tashqi  va  ichki  tom onlari  (devorlari)  tasviriy  san’at  asarlari  (hay­
kaltaroshlik,  rassomlik)  bilan  bezatilgan.  R om an  ibodatxonalari- 
ning  ichki  tom onini  (interyer)  bezashda  devoriy  surat  va  vitra- 
jlar  keng  q o ‘llanilgan.  Buni  Fransiyaning  Puatye  shahridagi  N o tr 
D am   G rand  ibodatxonasida  ham   ko‘rish  m um kin.  Bu  ibodatxona 
ko‘rinish jihatidan birm uncha past,  tosh  devorlari  qalin va salobatli 
qilib  ishlangan.  U ning  kichik,  to r  darchalari  bu  devorlar  qalinligi- 
ni  yanada b o ‘rttirib,  vazminligini  oshiradi.  Bu  ibodatxona  uch  n e f 
(zal)dan  iborat.  0 ‘rtadagi  n e f ikki yon tom ondagi  nefdan biroz b a ­
land,  u  yerdagi  mavjud  darchalar  ichkariga  nur  tushishiga  xizmat 
qiladi.  Bino  devorlari  haykaltaroshlik  asarlari,  turli  m e’m orchilik 
dekorativ  elem entlari  bilan  bezatilgan.  M asalan,  yarim  kolonna, 
yarim  aylana  shaklidagi  ark  va  hokazolar.  Bular  binoning  jiddiy 
koVrinishiga  latofat  kiritadi.
Yevropada  feodalizm ning  gullagan  (X II—XV  asrlar)  davridagi 
san ’atni  gotika  san’ati  deb  yuritiladi.  «Gotika»  iborasi  ham   shartli 
olingan.  U ning  lug‘aviy  m a’nosi  italyancha  so‘zdan  olingan  b o iib , 
«gotlarniki»  degan  m azm unni  bildiradi  (G otlar  germ an  qabilala- 
ridan  biri).  Bu  ibora  Uyg‘onish  davrida  kiritilgan  bo‘lib,  san’atda 
got qabilalari san’ati ta ’siri  kuchliroq b o ‘lganligini bildiradi.  G otika 
san’ati  bevosita  rom an  san ’ati  a n ’analarini  rivojlantirib,  uni  yangi 
bosqichga olib chiqdi.  G otika san ’ati ham cherkov g ‘oyalarini shartli 
belgi  va  simvolik  obrazlarda  talqin  etishga  harakat  qildi.  Shu  bilan 
birga, bu san’at bag'rida yangi  tendensiyalar — hayotiy tabiat shakl- 
lariga  qiziqish,  inson  aih iy   olam ini  ochishga  intilish  kuchaya  bor- 
di.  G otika  san’atining  xarakterli  tom onlari  m e’m orchilikda  yaqqol 
nam oyon  b o ‘ladi.  U   rom an  m e’m orchiligidan  o ‘zining  ko‘rkamligi 
va  yengilligi  bilan  ajralib  turadi.  G otika  m e’morchiligida  ham m a 
dekorativ  elem entlar  ochiqlikka,  falakka  intilayotgandek  qilib  ish- 
langan  bo'lib,  bu  davr kishilarining  ozodlikka,  yom g‘likka,  hayotga 
intilishlarini  belgilaydi.
M e’m orchilik binosidagi shu g ‘oyalar arklarda ham  ko‘zga tash- 
lanadi.  Ibodatxonalarning kiraverishida atirgulga o ‘xshash  qilib  ish-
26


langan  vitrajlar binoga  alohida  go'zallik  baxsh  etadi.  G otika  bino- 
larining  devorlariga,  peshtoqlariga  ishlangan  tasvirlarda  realistik 
tendensiyalar  kuchayadi.  G otika  uslubida  qurilgan  binolar  baland 
bo‘lib, uning ichki qismidagi nafis ustun binoning jozibasiga yanada 
joziba q o ‘shadi.  Keng va baland  rangdor zinali  darvozalar,  ulug‘vor 
eshiklar binoni  shohona  qilib  ko‘rsatadi.  G otika  m e’morligi  n am u ­
nalari  hozirgi  kunda  ham   Fransiya,  G erm aniya,  Angliya,  Polsha, 
Chexiyada  o ‘zining  qaytarilm as  go‘zalligi  bilan  kishini  xayol 
dunyosiga  boshlaydi.  0 ‘rta  asr  m e’morligi  san ’ati  to ‘g‘risida  ga- 
pirilganda  Vizantiya  m e’morligi  san’atini  (uning  nodir  yodgorligi- 
dan  biri  K onstantinopoldagi  avliyo  Sofiya  ibodatxonasi),  Buddizm 
m e’m orlik  san’atini  (Xitoy,  H indiston,  Indoneziya,  Y aponiya  va 
boshqa  m am lakatlarda  keng  tarqalgan)  eslamay  b o ‘lmaydi.  Bular 
ham   o ‘zining  qaytarilmas  jozibasi,  g'oyaviy  m azm uni  bilan  kishi- 
ga  m a ’naviy  qoniqish  baxsh  etadi,  insoniyat  tafakkuri  to ‘g‘risida 
tasaw urga  ega  b o iish g a  yordam   beradi.
0 ‘rta  asr  m e’morlik  san’atida  islom  m e’morligi  ham   (Yaqin 
Sharq,  Old  Osiyo,  0 ‘rta  Osiyoda  tarqalgan  m e’morlik  uslubi)  ja ­
hon  m e ’morlik  san ’atida  m uhim   aham iyat  kasb  etdi.  Islom   m e ’- 
m orligida  ko‘rilgan  masjid,  m adrasa,  m aqbara,  turli  m inoralar, 
bezaklar,  naqshlar,  suls  va  kufiy  uslubida  yozilgan  yozuvlar  h am ­
da  rang-barang  sirkor  parchalar  bilan  bezatilib,  u lar  qiyofasining 
serhasham   va  nazokatini  oshirgan.  Binolardagi  gum baz  va  m i­
noralar  esa  uning  yanada  dabdabali  b o iish ig a  xizm at  qilgan.  Sa- 
m arqanddagi  B ibi-Xonim   va  Shohi  Z inda  ansam bli,  Ispaniyadagi 
Algam bra  masjidi,  H indiston,  Afg‘oniston,  Arab  m am lakatlaridagi 
qator yodgorliklar islom  m e’morligi sa n ’atining  nodir yodgorliklari 
hisoblanadi.
0 ‘rta  asrda  dekorativ-am aliy  san ’at  ayniqsa  kam ol  topdi.  N o - 
m a iu m   xalq  ustalari  yaratgan  rang-barang  buyum lar  hanuzgacha 
o ‘zining  nafosat  bilan  tanlangan  ranglar  tovlanishi-yu,  chiziqlar 
jozibasi,  ishlatilgan  m aterial  im koniyatlarining  em otsional  ta ’sir 
kuchidan  o ‘rinli  va  m ohirona  foydalanilgani  bilan  kishi  diqqatini 
o ‘ziga tortadi.  0 ‘rta asrlarda tasviriy san’atda h am jid diy o ‘zgarishlar 
sodir b o ‘ldi.  Bu  davrga  kelib  uning  tu r va janrlari  kengaydi.  Inson 
ruhiy  olam ini  ochib  berishga  intilish  ko‘pgina  san’atkorlarni  o ‘ziga 
tortib,  ifoda  vositalarining  ham   yangilanishiga,  yanada  ta ’sirclian 
b o iish ig a   olib  keldi.  San’atkorlar  san ’at  orqali  katta  fikrlarni  ba-
27


yon  etishga  intilib,  turli  xildagi  ram ziy  obrazlarga  m urojaat  qildi- 
lar,  allegoriyalardan  foydalandilar.  0 ‘rta  asr  san’atining  xarakterli 
tom onlaridan  biri  turli  xildagi  shartli  belgi  va  obrazlarga  m u ro ­
ja at  qilinishi.  Qadimgi  dunyo  san ’atidan  ilgarilab  ketdi.  0 ‘rta  asr 
rassomi  (haykaltaroshi  ham )  tasvir  ishlaganda  uni  real  voqelikka 
o'xshatishni  emas,  balki  shu  tasvir  orqali  biron-bir  fikrni  ilgari  su- 
rishga  harakat  qildi.

Download 4,97 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   63




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish