M s h. N u r m a t o V a, s h. T. H a s a n o V a rasm, buyum yasash va tasviriy faoliyatga

II  BOB. 
JAHON  SAN’ATI  TARIXIDAN  M A’LUMOTLAR. 
II.  1.  QADIMGI  DUNYO  SAN’ATI
Qadimgi  dunyo  san ’ati  deyilganda,  ko‘p  hollarda  ibtidoiy  ja ­
m oa tuzum idan  to   quldorlik tuzum ining  inqirozga yuz tutishigacha 
b o ig a n   davr san’ati  tushuniladi.  Shu  davrda  hasham atli  m e’morlik 
binolari,  nafis dekorativ-am aliy san ’at buyumlari,  chuqur m azm un­
li  tasviriy  san ’at  asarlari  m aydonga  keldi.
Qadimgi  dunyo  tarixida b ir  qator  m uhim   m adaniyat  o ‘choqlari 
b o ig a n k i,  bulam ing  mavjudligi  keyinchalik  yer  yuzida  san’at  va 
m adaniyatning  ravnaqiga,  kuchli  ta ’sir  ko‘rsatgan.  Shunday  m ada­
niyat  o ‘choqlari  orasida  ikki  daryo  o ralig i  (M essopotam iya),  Misr, 
0 ‘rta Y er havzasidagi  davlatlar,  ayniqsa,  Gretsiya,  Rim  davlatlari- 
ning  roli  benihoyadir.  M isrda  5000  yil  burun  ilk  sinfiy  jam iyat
—  quldorlik  davlati  paydo  b o id i.  M isrning  tabiiy  sharoiti  inson- 
ni ju d a  erta  hayotga,  hayot  uchun  kurashishga  d a ’vat  etdi.  Bu  hoi, 
o ‘z  navbatida,  uning ongining  o‘sishiga,  tasaw urining  kengayishiga 
olib  keldi,  aql  taraqqiyotini  tezlatdi.  M editsina,  astronom iya, 
m atem atika  rivojlan-di.  S an’at  sohasida  katta  yutuqlar  q o ig a   kiri- 
tildi.  Qadimgi  M isrda  yaratilgan  haykaltaroshlik,  rassomchilik, 
am aliy-dekorativ  san’ati  va  m e ’m orchilik  yodgorliklari  hanuzga- 
cha  o ‘zining  badiiy  qiym atini  y o ‘qotgani  yo‘q.  Tasviriy  san’atda 
shartli  belgilardan  foydalanish  M isr  san’atida  ju da  erta  boshlan- 
di va uning xarakterli  tom o n in i  tashkil  etdi.  M isrliklarning  bunday 
badiiy fikrlashlarini  ular yaratgan  sfinkslarda  ham   ko‘rish  mum kin. 
O dam   boshli,  sher  (arslon)  tanali  haykallar  orqali  inson  kabi  aqlli, 
arslon  kabi  kuchli  zotlar  tim solini  yaratganlar.  Shu  obrazlar  orqali 
fir’avnlarni kuchli va donishm and siymo darajasiga k o ‘tarishga,  ilo- 
hiylashtirishga  harakat  qilganlar.  Shu  bilan  M isr san ’atida  realistik 
sa n ’at  oqim ining  mavjudligini  ham   inkor  etib  b o im ay d i.  Bu  hoi, 
ayniqsa,  oddiy  xalq  hayotiga  bagishlangan  tasvirlarda  ko‘proq
20

---

uchraydi.  Oddiy turm ush  voqealari jonli,  real  va  b a ’zan  yengil  yu- 
m or bilan  ishlangan  tasvirlar  kishida  ham on  estetik  zavq  va  yengil 
kulgi  uyg‘otadi.  Turli  qushlar,  hayvonlar  (yow oyi  mushuk,  may- 
m un,  q o ‘ng‘iz va hokazolar)  tasviri  realligi va ta ’sirchan  ishlangan- 
ligi  bilan  kishi  xotirasida  yaxshi  saqlanadi.
M isr  san’atida  mavjud  b o ‘lgan  b u   realizm   oqimi,  ayniqsa, 
F ir’avn  Exnaten  (Amen  Xoap  TV)  davrida yuksak  kam olotga erish- 
di.  Shu  davrda yaratilgan  no dir haykaltaroshlik  nam unalaridan biri 
b o ‘lgan N efertiti  haykali  hozirgi  kunda ham  go‘zallik ramzi  tarzida 
kishiga  quvonch  baxsh  etadi.  Bu  haykal  o ‘zining  ishlanish  m aho- 
rati,  o ‘rinli  topilgan  m aterial  (sarg‘ish  qum tosh)  obrazning  yana- 
da  latofatli  va  ko‘rkam   b o ‘lishiga  xizmat  qiladi.  Ochiq  chehra,  ta- 
bassumga  shaylanib  turgan  lablar,  katta  ochilgan  k o ‘z,  qirra  bu- 
run  — bularning  ham m asi  ayollarga xos nafis va  nazokatli  xislatlar- 
ni  ochishga  yordam   beradi.  M isr  san ’atida  m e’m orchilik  yetakchi 
o ‘rinni  egallab  kelgan,  sa n ’atning  boshqa  turlari  esa  shu  san ’at  b i­
lan  bog‘liq  holda  rivojlangan.  M isr  m e ’m orchiligining  nam una­
laridan  biri  —  bu  m astaba  va  piram ida(ehrom )lardir.  Shulam ing 
ichidagi  eng  yirik  fir’avn  ehrom i  bu  G iza  yaqinidagi  Xeops  pi- 
ramidasidir.  Bu  piram idaning  balandligi  146,6  m ,  asosining  uzun- 
ligi  233  m.  U   hozirgi  kunda  ham   yaxshi  saqlanib  qolgan.  Tarix- 
chi  G erodotning  gapiga  qaraganda,  bu  piram ida  30  yil  m obayni- 
da  qurilgan.  U ni  qurish  u ch u n   100000  qul  haydab  olib  kelingan 
va  u lar  chet  eldan  keltirilgan  qullar  hisobiga  to ‘ldirilib  borilgan. 
Piram ida  og'irligi  2—3  to n n ali  ohaktoshdan  qurilgan  b o ‘lib,  uni 
qurish  uchun  2  300  000  ohaktosh  bo'lagi  ishlatilgan.  Bu  piram i- 
dalarning  vazifasi  faqat  m aqbara  ustiga  qo‘yilgan  yodgorlik  toshi 
emas.  Bular,  aw alo ,  fir’avnlarni  ulug‘lash,  ularni  ilohiylashtirish 
va  shu  bilan  fuqarolarda  podslio  hokim iyatining  m ustahkam ligi- 
ga  ishonch  tu g ‘dirish  va  ularni  doim   q o ‘rquv  asoratida  saqlash  va 
itoatkor  b o ‘lishini  ta ’m inlash  edi.
M isrda  saroylar  va  ayniqsa,  ibodatxonalar  qurilishiga  alohi­
da  aham iyat  berilgan.  H ar  bir  qurilgan  saroy  va  ibodatxonalar- 
ning  ichki  va tashqi  tom o ni  tasviriy san ’at  asarlari  bilan  bezatilgan. 
Shunday  m uhtasham   ibodatxonalar  qurilishi,  ayniqsa,  yangi  pod- 
sholik davrida  (eram izdan  aw algi  ikki  m inginchi yillar)  keng taraq- 
qiy  etgan.  Bu  davrda  yaratilgan  Luksor  va  K am ak  ibodatxonalari- 
da  g‘oyat  katta ustunli  zallar,  ochiq  ustunli  hovlilar  boMgan,  lining
21

---

kiraverishiga  m ustahkam   m inor  (pilon)lar  tiklangan,  ro ‘parasiga 
esa  sfmkslar  galleyasi  ishlangan.  Ibodatxonaning  devorlari  devoriy 
surat,  b o ‘rtm a  tasvir va  ierogliflar bilan  qoplangan.
Qadimgi dunyo san’ati taraqqiyotilling keyingi bosqichi qadimgi 
G retsiya bilan  bog‘liqdir.  Qadimgi  G retsiyaning  eng gullagan  davri 
eram izdan  aw algi  V—IV  asrlarga  to ‘g ‘ri  keladi.  Bu  Gretsiyaning 
klassika  davri  hisoblanadi.  Bu  davrda  yaratilgan  m e’morlik,  tas­
viriy  va  am aliy-dekorativ  san’at  yodgorliklari  hanuzgacha  o'zining 
qiym atini  y o ‘qotgani  yo‘q.  Klassika  davrida  G retsiyada  bir  qator 
ibodatxonalar,  teatrlar,  majlis  zallari  qurildi,  shaharlarni  planlash- 
tirish  paydo  b o ‘ldi.  Grek  m e’morligining  yutuqlaridan  biri  —  bu 
orderlar  tizim ini  yaratish  edi.  Bu  tizim da  binolarning  ko‘taruvchi 
va  k o ‘tariluvchi  qismlarining  bir-biriga  hamohangligi  muvofiq 
kelishining  q at’iy  tartibi  ishlab  chiqildi.  G rek  m e’morchiligida 
yaratilgan  doriy,  ioniy  va  korinf  orderlari  keyinchalik  jahon  m e’- 
morchiligi  rivojiga  katta  ta ’sir  qildi.  G rek  m e’m orchiligida  pay­
do  b o ig a n   doriy  orderi  eram izdan  aw algi  V II—VI  asrlarga  to ‘g‘ri 
keladi.
D oriy  uslubida  qurilgan  binolarning  ko‘rinishi  sodda,  salobat- 
li  va  vazm in  ko‘rinadi.  U stunlari  y o ‘g‘on  va  b a q u w ft,  tepa  qis­
m i,  ya’ni  kapiteli  sodda  va  k o ‘proq  trapetsiya  shaklida  b o ia d i. 
Doriy  ustunlari  to ‘g‘ridan  to ‘g‘ri  dolga  o ‘rnatiladi.  Ioniy  orderi 
eradan  aw algi  V  asrda  paydo  b o ig a n .  Bu  orderda  ishlangan  bino- 
lar  ko‘rinish jihatdan  ixcham,  nafis  b o ia d i.  U stunlar  esa  birm un- 
cha  ingichka  b o iib ,  uning  kapiteli  ikki  gajakli  naqshlar  — volyuta- 
lar bilan  bezalgan.
Ioniy  orderi  polda  emas,  balki  pol ustida  o ‘rnatilgan  tagkursida
—  bazada  b o ia d i.  K orinf  orderi  eram izdan  aw algi  IV  asrda  pay­
do  b o ig a n .  Bu  order o ‘z  ko‘rinishi  bilan  birm uncha  ioniy  orderiga 
o ‘xshasa ham ,  lekin uning ustunlari uzunroq baza va kapiteli badiiy 
ishlanishi  jih atidan  murakkab  b o iib ,  kapiteli  akanf o ‘simligi  yap- 
roqlari  bilan  bezatilgan.
G rek  m e ’morligining  eng  nodir  yodgorligi  Afina  akropolida 
saqlanib  qolgan  Parfenon  ibodatxonasidir.  Bu  ibodatxona  jaho n 
m e’m orchiligining  nodir  durdonasi  hisoblanadi.  D oriy  va  ioniy 
orderlarida  oq  m arm ardan  quriJgan,  haykaltaroshlik  asarlari  bilan 
bezatilgan  bu  bino  o ‘z  nisbatlarining  mutanosibligi,  ustunlarining 
ohangdorligi,  binoning  yaxlit  badiiy  butunligi  inson  aql-zakovati-
22

---

ning  tabiat ustidan  hukm dor ekanligini  tarannum   etadi,  doim   mir, 
kenglik va koinotga  intilgan  insonni  kuylaydi.  Qadimgi  Gretsiyada 
haykaltaroshlik  san’ati  m uhim   o 'rin n i  egalladi.  Gretsiya  haykalta- 
roshligi  eram izdan  aw algi  V asrda,  ayniqsa,  rivoj  topdi.  Bu  davrda 
yashab  ijod etgan yirik  haykaltaroshlar  M iron,  Poliklet,  Fidiy asar­
larida  grek  ijtimoiy  ideali  o ‘zining  badiiy  ifodasini  topdi.  Jism oniy 
go‘zal,  m a’naviy barkam ol,  o ‘z grajdanlik burchini  chuqur his qila- 
digan  inson  unga  eng  go‘zal  ideal  b o iib   hizm at  qildi.
Diskobol  (disk  otuvchi)  klassika  davrining  m ashhur haykalidir. 
U ning  muallifi  M iron.  Bu  haykalda san’atkor harakatni,  a n iq ro g i, 
tinchlikdan  harakatga  o ‘tishni  ustalik  bilan  ko‘rsata  olgan.  K om - 
pozitsiyaning  tabiiy  holda  echilishi,  yuz  mimikasidagi  xotirjam  va 
o‘z kucliiga ishonch asar m azm unini yanada chuqurlashtiradi.  G rek 
haykaltaroshligidagi  yangi  taraqqiyot  bosqichi  eram izdan  aw algi 
IV  asrlarga  to ‘g ‘ri  keladi.  Bu  davrda  insonning  individual  xislat- 
lari,  his-hayajonini  ochib  berishga,  insonning jism oniy  go‘zalligini 
kuylashga  intilish  kuchayadi.  Bu  o ‘rinda  shu  asrda  yashab  ijod  e t­
gan  Skopas,  Lisipp  ham da  Praksitel  haykallari  xarakterlidir.  Sko- 
pas  o ‘z  asarlarida  jism oniy  ruhiy  azoblarni  tasvirlashga  harakat 
qilsa  (m asalan,  yaralangan  jangchi  haykali),  Lisipp  aksincha,  jis­
m oniy  va  irodasi  kuchli  kishilar  tasvirini  ishlashga  e ’tibor  beradi 
(m asalan,  sher  bilan  olishayotgan  G eraql  haykali),  Praksitel  esa 
insonning  jism oniy  go‘zalligini  kuylaydi  (m asalan,  Knidli  Afrodi- 
ta  haykali).  G rek  san’atida  rangtasvir  sa n ’ati  ham   rivojlanganli- 
gi  m a iu m .  Lekin,  bizning  zam onam izgacha  uning  nam unalari 
yetib  kelmagan.  Biz  bu  san ’at  taraqqiyotini  kulolchilik  nam una- 
larining  yuzasiga  ishlangan  qizil  va  qora  figurali  tasvirlar,  yozuv 
m anbalari  orqali  ta saw u r qilamiz.  K ulolchilik  buyumi  nam unalari, 
ularning  yuzasiga  ishlangan  tasvirlar,  shuningdek,  bizga  qadimgi 
grek  dekorativ-am aliy  san ’ati  haqida  ham   llkr  yuritish  im koniya- 
tini  beradi.  A ntik  davm ing  so ‘nggi  m adaniyat  o ‘chog‘i  qadimgi 
Rimdir.  Rim   o ‘zining  m e’m orlik  san ’ati,  portret-haykal  va  tarixiy 
b o ‘rtm a  tasvir yaratish  san’ati  borasida  katta  yutuqlarga  erishdi.
Rim liklar  qadim iy  xalqlar  san ’atiga  h u rm at  bilan  qarab,  uning 
ijobiy  tom onlarini  chuqur  o ‘rgandilar.  Ayniqsa,  grek  san ’atining 
ta ’siri kuchli b o id i.  S an’atkor b o iish n i istagan har bir rimlik greklar 
yaratgan  haykaltaroshlik,  rangtasvir  asarlaridan  nusxa  ko'cliirisliiii 
o ‘zining  sharafli  burchlari  deb  bildilar.  Shuningdek,  ular  musta
23

---

qil  ravishda  tasviriy  san ’atda  yangi  kompozitsiyalar,  m e’m orlikda 
yangi  konstruksiyalar  yaratishga  muvaffaq  b o ‘ldilar.  Bu  yutuqlar 
rim liklar  tom onidan  yaratilgan  m a’muriy  bino  va  hasham atli  sa- 
roylarda,  go‘zal  va  ko‘rkam   ibodatxona,  tom oshagohlarda,  tosh 
to ‘shalgan  keng  ko‘cha  va  osma  suv  quvurlarida  (akveduklarda), 
zafar  arki  va  ustunlarida  yaqqol  nam oyon  bo’ladi.  Bular  jah o n  
m a’morchilik  san ’atiga  q o ‘shilgan  buyuk  hissadir,  56  ming  tom o- 
shabinga  m o‘ljallangan  Kolizey  am fiteatri,  antik  dunyoning  eng 
katta  ibodatxonasi  b o ‘lgan  P anteon  binosi,  Troyan  ustuni  ha- 
nuzgacha  o ‘zining  qaytarilm as  jozibasi  va  ulug‘vorligi  bilan  kishi 
ko‘ngliga  g ‘ulg‘ula  solib  keladi.  Rim liklar  haykaltaroshlik  san ’ati 
borasida  ham   katta  muvaffaqiyatga  erishdilar.  Ularning  portret- 
haykal,  aniq  tarixiy  shaxsga  bag‘ishlangan  H aykal-m onum ent  va 
tarixiy voqealarni  o ‘zida  batafsil  hikoya  qilish  kuchiga  ega  b o ‘lgan 
b o ‘rtm a  tasvir  —  relyef  sohasidagi  yutuqlari  jaho n  haykaltarosh­
lik  san’atini  yanada  boyitdi.  «Gretsiya  bilan  R im   qurib  bergan 
poydevor  b o ‘lm aganda  —  hozirgi  Yevropa  ham   b o ‘lmas  edi»,  — 
degan  edi  F.Engels.  Bu  so‘zlar  grek  va  R im   m adaniyatining  ja ­
h o n   m adaniyati  taraqqiyotiga  qo‘shgan  hissasining  naqadar yuksak 
ekanligidan  dalolat  beradi.  Qadimgi  G retsiya  va  Rim  san ’atining 
o ‘lmas  hayotbaxsh  kuchini  k o ‘rsatadi.