М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

urib, suv yordamida titratib, yoki burab kiritish usullari yordamida
1 5 7

---

o'rnatiladi. Burab o'matiluvchi qoziqlaming ostki qismiga maxcyc parrakchalar 
kiygiziladi.
Temir qoziqni o'matish jarayonida ichiga kirib qolgan grunt olib tashlanib, 
o'm i beton bilan to'ldiriladi.
11.3 Qoziqli poydevorlam i o‘rnatish
Yuqorida ma’lum qilganimizdek, qoziqlar bir necha usullar orqali 
o'matilib, ular ichida gurzi yordamida qoqish usuli eng ko'p tarqalgan. Bunda 
kopyor deb nomlanuvchi maxsus uskuna yoki osma qanotli oddiy ko'targichlardan 
foydalaniladi.
Kopyor uskunasining zarba kuchi yuqori bo'lishiga qaramay, uni tiklash 
ishlari murakkab va ish jarayoni sust bo’lgani bois amalda ular kam qo'llaniladi. 
Ammo ko’p xajmli og’ir qoziqlarni o ’matishda ulardan foydalanish maqsadga 
muvofiqligicha qoladi.
Osma qanotli ko'chma ko'targichlaming tez va yengil harakat qilishi ulami 
amalda keng miqyosda qo'llashga imkon beradi. Ikkala holda ham asosiy kuch 
sifatida gurzilardan foydalanilaai, Gurzilar tuzilishi, og'irligi va zarba kuchi 
bo'yicha farqlanadi. Ulaming osma, bosimli havo va yoqilg'i yordamida ishlovchi
turlari mavjud.
Osma gurzilar asosan cho'yandan 
yasalib, vazni 400-1000 kg atrofida 
o'zgaradi. Ular maxsus moslama 
yordamida qoziq ustidan ko'tarib 
tushiriladi (X1.8-rasm). Osma gurzilar 
yordamida kichik xajmdagi nisbatan 
yengil qosiq omatishga oid 
ishlar 
bajariladi.
Bosimli havo yordamida ishlovchi 
gurzilar harakati uchun 6-8 atm. 
bosimli siqilgan havo sarflanadi.
Mazkur 
gurzilar 
turli 
shaklda 
yasalib,vazni 400-10000 kg.
Yoqilg'i yordamida 
ishlovchi 
gurzilam ing vazni esa 800-3500 kg 
bo'lib, qoziq qoqishda uning 450- 
1800 kg qismi sarflanadi.
Ushbu usul yordamida qoziq qoqish 
jarayoni quyidagi 
tartibda 
olib 
boriladi:
kopyor, yoki ko'targich 
qoziq 
qoqiladigan joyga o'rnatiladi;
- 
gurzi yuqoriga ko'tarilib qo'yiladi; loyihada belgilangan joyda navbatdagi qoziq 
tiklanib, qo'zg'oluvchan holatda mahkamlanadi.
1 1.8-rasm. Osma gurzi 
l-yo’g’on sim; 2-gurzi tashlovchi 
moslama; 3-qanot; 4-tutqich; 
5-gurzi; 6-surgich
1 5 8

---

- to‘g‘ri o'matilganligini tekshirish maqsadida gurzi qoziq tepasiga asta tushirib 
ko‘riladi;
- shundan so'ng qoziqqa maxsus boshliq kiygizilib, avval yengil, so'ng esa og’ ir 
kuch bilan loyihada belgilangan chuqurlikka yetguncha qoqish davom ettiriladi;
- qoziq o’matish jarayoni ketma-ket bosqichlarda olib boriladi. Har bosqichdan 
so'ng tanafTus berilib (osma gurzilarda - 20-30 min., bosimli havoda ishlovchi 
gurzilarda - 10 - 20min. va yoqilg'i yordamida ishlovchilarda esa - 5-10m in.), bu 
vaqtda qoziqning chuqurlashuvi o‘lchab boriladi;
11.9-rasm. Suv yordamida qoziq o’matish: 1-suv yuboriladigan quvur; 2-qoziq; 3-4-bosim ostida 
suv yuborgichlar; 5-nasos; 6-suv xavzasi.
- 
qoziq qoqish jarayoni cho’kishning o‘zgarmas miqdori yuzaga kelgunga qadar 
davom ettiriladi. 
To'xtam deb nomlanuvchi bunday miqdor loyihada ko'rsatilgan 
bo'ladi.
Suv 
y o rd a m id a qoziq o ’rn a tis h , 
asosan, sochiluvchan (qum, tosh, shag'al v. 
b.) grunglarda qo’llaniladi. Sochiluvchan gruntlaming xususiyatidan kelib chiqib, 
qoziq qoqish jarayonida ularga bosim ostida suv yuborib turilsa, qoziqning ostga 
tomon siljishi birmuncha yengillashadi. 
Ma’lumki, bosimli suv 
ta’sirida 
sochiluvchan gruntlardagi ishqalanish kuchi oson buzilib, gruntni quyqalanish 
holatga olib keladi. Bunda 35-75 mm o'lchamli quvurlar orqali suv 5-25 atm bosim 
ostida yuboriladi (11.9- rasm). Ushbu holatda grunt to’la namlaib quyqalanishi 
oqibatida qoziqni o‘z og'irligi ta’sirida cho’kishi kuzatiladi. Suv yuborish 
to'xlatilgandan so’ng, gruntning ichki ishqalanish kuchlari tezda tiklanadi. Shuni 
aytish lozimki, atrofida imoratlar va yer osti inshootlari bo'lgan maydonlarda bu 
usulni qo'llab bo'lmaydi, chunki bosim ostida yuborilgan suv foydalanishdagi 
inshootlar ostiga siljib, ulami qo'shimcha cho'kishga olib kelishi mumkin.
T itr a tib qoziq q o q ish
usulini prof. Barkan D. D amaliyotga tabiq etgan. Ushbu 
usul o'zining samaradorligi jihatidan boshqa usullardan Farqlanadi. Bunda ustki 
qismiga titraftgich mahkamlangan qoziq o ’z og’irligi ta’sirida ostga qarab lezlik bilan 
harakatga keladi (1 1 .10-rasm). Titrash jarayonida grunt zarralariaro bog'lanish kuchi 
kamayishi (ba’zi hollarda butunlay yo’qolishi) natijasida gruntning qoziqqa nisbatan 
umumiy qarshiligi yo’qoladi. Bu esa, o'z navbatida, qoziqning o'z og'irligi ta’sirida 
grunt bo'ylab oson siljishiga olib keladi. Ushbu usulni qumli gruntlarda qo’ llash 
yahshi samara berishi amalda e’tirof etilgan. S o ’nggi yillarda loyli qumlar va qumli 
loylarda qoziq o’matishda ham ushbu usuldan foydalanilmoqda. Bunda minutiga
1 5 9

---

4 00 -6 0 0 marta titratish yuqori natijaga olib keladi.
11.10- rasm. Titratgich 
11.11 -rasm. Qoziqni burab
yordamida qoziq o'matish 
kiritish
Hozirgi davrda og'irligi 8 tonnagacha boMgan titratgichlardan keng 
foydalanilmoqda.
Ushbu usul yordamida qoziq o ’rnatishning amaliy tajribalari 
qoziq va 
titratkichning bo'ylama o'qlari o'zaro mos kelganda yuqori samaradorlikka erishish 
mumkinligini ko’rsatdi.
Qoziqni burab kiritish usuli, asosan, og'ir vaznli qoziqlami o’matishda 
qo'llanadi. Bunda burama uskuna sifatida 
kabeston deb nomlanuvchi moslamadan
Qoziqning yuqorisiga kiydiriladigan kabeston 
ikki qismdan iborat bo'lib, yuqoridagi qo'zg'almas 
qismi yo'g'on sim yordamida tortib qo'yiladi. 
Kabestonning og'irligi 5-25 tonna, elektr kuchining 
quvvati esa - 16-56 kvt oralig'ida o'zgaradi.
Burama qoziqlar tana va parrakli moslamadan 
tashkil topgan (11.12-rasm). Ular qoziqni burash 
uchun xizmat qiladi. Qoziq temir yoki temir-beton 
quvurlardan yasaladi. Parrakli moslama temir yoki 
cho'yandan quyiladi. Uning uchli qismi qoziq 
tanasining 
0,75-1,5 
diametrini 
tashkil 
etadi. 
Parrakning diametri qoziqnikidan 3,0-4,5 marta katta 
boMishi lozim. Burama qoziqlar gruntga tik, yoki 
qiyalik 
bo’ylab 
30-40 
m. 
chuqurlikkacha 
o'rnatilishi mumkin. Bunday holatda ularning yuk 
ko'tarish qobiliyati bir necha yuz tonnagacha oshadi.
foydalaniladi (1 1 .1 1-rasm).
11.12-rasm. Burama qoziq.
1-qoziq tanasi; 2- burovchi 
moslama;3-parrak; 4- beton
1 6 0

---

Qoziqli poydevorlami hisoblashda asosan ulaming yuk ko'tarish qobiliyati 
aniqlanadi.
Qoziqning yuk ko'tarish qobiliyati asosan qoziq ashyosining mustahkamlik 
ko'rsatkichiga va atrofidagi gruntning qarshiligiga bog'liq. Ustun qoziqlarda ashyo 
mustahkamligi ahamiyatli bo'lsa, osma qoziqlar uchun atrof grunt qarshiligi muhim.
Ustun qoziqlaming yuk ko‘ tarishi ularning hisobiy qarshiligi yordamida 
ifodalandi. Hisobiy qarshilik esa, qoziqning yuqori qarshilik ko'rsatkichini 
p v 
ashyoning jinslilik 
(k) va qoziqning ishlash sharoiti bilan bog'liq (m) koeffitsiyentlar 
ko'paytmasiga teng deb qabul qilingan. Masalan, markaziy yuk ta’siridagi ustun 
qoziqlaming yuk ko'tarish qobiliyati quyidagicha aniqlanadi:
a) 
yog'och qoziqlar:
P=k.m .F.pv,
bunda: 
P - qoziqning hisobiy qarshiligi;
F - qoziqning ko'ndalang qirqimi yuzasi;
b)
yaxlit temir-beton qoziqlar:
P < m{kRlt Ft + Ro. ■
 FQ.) 
(11.2)
bunda: 
RM- betonning qarshiligi;
R„ - temir o'zakning oquvchanlik chegarasi;
F o ',F ’b - o'zak va betonning 
ko'ndalang qirqim 
yuzalari;
v) 
g'ovakli temir-beton qoziqlar:
11.4 Qoziqli poydevorlam i hisoblash
P < m { k R a F , + Ro.Fo. + 2.5R0F0)
bunda 
Ra- burama shakldagi o'zakning oquvchanlik chegarasi 
F 0- burama o'zakning keltirilgan qirqim yuzasi. 
g) 
temir qoziqlar:
P < m ( k R 1%F b + R4F q ) 
(1 1 .4 )
bunla; 
Rq - temir quvuming oquvchanlik chegarasi;
F ‘<
7
-quviming ko'ndalang qirqim yuzasi.
Yuqoridagi ifodalardagi 
m koeffitsiyentning miqdori poydevordagi ustun 
qoziqlar soni va rostverkning turiga bog'liq ravishda 11.1-jadvaldan olinadi.
1 6 1
(П. I)