М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

© H.Z.Rasulov, 2010
© «Tafakkur» nashriyoti, 2010

---

SO’Z BOSIII
Mustaqil Respublikamizda yuqori malakali yetuk mutaxassislar 
tayyorlash davlat ahamiyatiga molik masala sifatida yuqori darajaga 
ko’tarilgan.
Mazkur masala yuzasidan Kadrlar tayyorlash milliy dasturining ishlab 
chiqilishi va uning bosqichma-bosqich amalga oshirilayotganligini alohida 
ta’kidlash lozim. Ushbu dastuming asosiy maqsadlaridan biri milliy 
an’analarimizni davom cttirgan holda jahon andozasi talablariga javob 
bcra oladigan va erkin fikrlaydigan bilimdon kadrlami tayyorlashga 
qaratilgan.
Milliy dastur asosida yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash 
borasida Oliy ta’lim tizimi ham sezilarli islohotlami amalga oshirmoqda. 
Masalan, yangi davlat standartlari asosida darsliklar, o’quv va uslubiy 
qo’llanmalami yaratish, shuningdek o’qitish jarayoniga ilg’or pedagogik 
texnologiyalami joriy etish kabi xarakatlar diqqatga sazovordir.
Muallifning birinchi darsligi 1986 yilda chop etilgan edi. 
O ’tgan 
davrda zamin va poydevorlarga oid ilmning nazariy va amaliy jihatdan tez 
rivojlanishi bu sohada ko’plab yangiliklarni amalga tadbiq ctishga olib 
keldi. Bundan tashqari, respublikamizda o ’zbek tiliga davlat maqomi 
berilganligi haqidagi qonunni kuchga kiritilishi 
gruntlar mexanikasi, 
zamin va poydevorlar fanida ham yangi atamalar, talqinlami yuzaga 
keltirdi.
Oliy o’quv yurtlarida darslar davlat tilida olib borilishi munosabati 
bilan binokorlik va me’morchilikning barcha tarmoqlari bo’yicha 
mutaxassislar tayyorlashda yetakchi fanlardan bo’lmish “Gruntlar 
mcxanikasi, zamin va poydevorlar” (Geotcxnika) fanidan o’zbek tilida 
yozilgan darslikka bo’lgan talab ham m a’lum darajada oshib borishi tabiiy 
holdir. Ushbu fan hozirgi vaqtda keng miqyosdagi gcologik va 
gidrogeologik sharoitlarga oid tabiiy va sun’iy zaminlarda bino va 
inshootlar loyihalash va hisoblashga doir murakkab nazariy va amaliy 
bilimlarni o’z ichiga oladi. Ma’lumki, bunday masalalarni mukammal 
yorituvchi darslik ijod etish oson emas. Shu bilan birga ularni jamlab, 
ixchamlashtirib, ravon tilda bayon etilishi talabalami o ’z ustida ishlashiga 
holis xizmat qilish 
bilan birga, fan ko’rsatmalarini 
chuqurroq 
o’zlashtirishga olib kelishi shak-shubhasizdir.
Shu munosabat bilan yangi matcriallar bilan boyilib 1993 yilda 
yuqoridagi darslik qaytadan chop etildi va hozirgi kunda respublikaning
3

---

barcha qurilishga oid oily o’quv yurtlarida maskur fan bo’yicha davlat 
tilidagi yagona qo’llanma vazifasini o’tab kelmoqda.
Davlatimizning 
o ’quv maskanlarida davlat tilidagi o ’qitish lotin 
alifbosida olib borilishi munosabali bilan mazkur darslikni qaytadan nashr 
etish hozirgi kunda davr talabiga aylanib qoldi.
Muallifning uzoq yillar davomida Toshkent 
arxitektura-qurilish 
institutida (politexnika institutida) binokorlik kasbi bo’yicha bilim 
olayotgan talabalarga o ’qib kelayotgan ma’ruzalari darslikka asos qilib 
olindi. Unda horijiy, Markaziy Osiyo va O’zbekiston respublikasi olimlari, 
hamda muhandislarining gruntlar, zamin va poydcvorsozlik sohasida 
erishgan yutuqlaridan ijodiy foydalanildi. Darslik yangicha tahlillanish 
bilan birga uning “cho’kishning davomiyligi’, ’’poydevor ehuqurligini 
belgilash”, ’’zamin va poydevorlami ta’mirlash” ga oid bandlari yangi 
materiallar asosida kengaytirildi va X-bobga “markaziy yuk ta’siridagi 
cgiluvchan poydevorlami hisoblash” bo’yicha yangi 3-band kiritildi.
Muallif darslikni qayta ishlashida va lotin alifbosiga ag’darishda 
o’zlarining foydali taklif va mulohazalarini bildirgan Toshkent texnika 
universitelining “Gidrogcologiya, muhandislik geologiyasi va qidiruv 
ishlarini geofizik usullari” (texnika fanlari doktori, prof. Qayumov A.D) 
kafedralarining professor va o’qituvchilari, texnika fanlari doktori, 
prof.Abdurashidov K.S., texnika fanlari nomzodi Usmanxodjayev 1.1, 
shuningdek qo’lyozmani nashrga tayyorlashda ko’rsatgan yordamlari 
uchun texnika fanlari nomzodi Norboyev S.M. ga chuqur minnatdorchilik 
bildiradi.
Darslik 
haqida 
fikr-mulohazalami 
quyidagi 
manzilgohga 
yuborishingizni iltimos qilamiz.

---

MUQADDIMA
Наг qanday m uhandislik inshooti o’zining lu rg 'u n lik holalini uzoq yillar 
davom ida o'zgartirm ay saqlashi, avvalo m ustahkam lik va deform atsiya 
jihalidan 
zam in grunllariga q o'yiladigan 
talablar bilan belgilanadi. U shbu talablam i 
bajarilm asligi bilan b og’liq b o ’lgan inshootning 
buzilishi, cgilishi, buralislii 
cho‘kishi va shunga o'x sh ash noxush holatlar haqida turm ushdan ko‘plab m isollar 
keltirish m um kin.
Inshoot loyihasini luzish, so 'n g ra uni barpo etish jaray o n id a yuzaga keluvchi 
zam in gruntlari bilan b o g ’liq 
turli-tum an m uam m olam i hal etish m asalasi bilan 
„G runtlar m exanikasi”, “Zam in v a poydevorlar" 
(so ’nggi yillarda “ G eotexnika”) 
fanlari shug'ullanadi. U shbu fanlar asoslari bayon etilgan m azkur darslik ikki 
qism dan iborat. Birinchi qism 
„ G ru n tla r m cxanikasi" 
deb atalib, unda gruntlam ing 
turlari, tarkibi, hossalari, m ustahkam lik, deform atsiya, suv sizdirish k o ‘rsatkichlari, 
tashqi yuk ta ’sirida zam in z o 'riq ish i, inshoot cho’kishini aniqlash usullari, tabiiy 
zam inlam i m uvozanat va dinam ik (seysm ik) ta ’sirlar ostida hisoblash hamda 
loyihalash va boshqa k o 'p lab m asalalar o ‘rganiladi.
Ikkinchi qism
„Z am in va poydevorlar" 
ga oid b o 'lib , unda turli-tum an 
geologik va gidrogeologik sharoitlarda barpo etiluvchi zam in va poydevorlarning 
birgalikdagi ish xycysiyatlari, poydevorlarning turlari, tiklash jarayonlari, ularni 
hisoblash va loyihalash ishlari, b o ‘sh gruntli zam inlam i zichlash va qotirish usullari, 
o ’ta c h o ’kuvchan gruntli zam inlarda inshoot barpo etish, eskirgan zam in va 
poydevorlam i ta ’m irlash m asalalari hal etiladi.
A s o s i y t u s h u n c h a l a r .
Inshootdan tushayotgan yukni zam inga uzalish 
bilan birga uning turg'unligini ta’minlovchi yer osti,yoki suvosti qurilm a