М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

qaltiq-mmzraX
zarrachalar; 
suyuq
- g'ovaklardagi suvlar ; 
ga z -
havo (1.4- 
rasm).
G runtning tuzilm asi uning tashkil topish sharoitlari va keyingi davr 
o'zgarishlari jarayoniga b o g 'liq , shuningdek, tarkibidagi m ineral zarrachalam ing 
o'lcham lari va shakli ham katta aham iyat kasb etadi.
C h o 'k in d i turkum idagi 
gruntlar, 
asosan uch hil tuzilishda: 
donador, 
po 'k ak sim o n va zanjirsim on b o 'lish i m um kin.
G runtning donador shakli (1.4-rasm , 
a)
uning sochiluvchan turiga (qum , 
sh ag 'al) xos b o 'lib , zarralarining o 'zaro joylashuvi ulam ing hosil b o 'lish sharoitiga 
b o g 'liq . Shuning uchun ular tabiatda o 'ta g 'o v a k bilan zich holat orasida b o 'lish i 
mum kin. P o'kaksim on (1.4-rasm , b) shakl loysim on gruntga xos. Loyli zarralar 
sirtida elektr m uvozanatini saqlagani bois birlam chi holatda qanday b og'lanishda 
boMgan b o ’lsa, suvda ch o 'k ish sharoitida ham shu holatni saqlaydi. Bu esa, o 'z
navbatida, gruntda po 'k ak sim o n tuzilm a hosil qiladi.
G runtning zanjirsim on shakli (1.4-rasm , 
e)
yengil va kichik zarralam ing suvda 
cho'kishidan hosil boMadi. Bu zarralar uzoq vaqt suvda m uallaq holda turib qolib, 
o 'zaro birlashuvi natijasida to 'p -to 'p b o 'lib clio'kadi.
G runtlam ing yuqorida qayd etilgan qism larining hossalari, shakli, hajm i,
16

---

m iqdori ham da ular orasidagi o 'z a ro m unosabal ularning um um iy fizik hossalarini 
belgilaydi.
G ru n tn in g q a ttiq qism i. G runt tarkibidagi qattiq qism m ineral zarralar 
m ajm uidan iborat b o 'lib , ulam ing o'lcham lari b ir nccha saniim elrdan lorlib, 
m illim etm ing m ingdan b ir ulushidan ham kichik m iqdorni tashkil etadi.
a 
b 
c
1,4-rasim. Grunt tarkibining tuzilmalari 
a -d o n a d o r, b -p o 'ku ksim o n e-za n jirsim o n
Z arralam ing shakli ham turlicha (kub, prizm a, yupqa, tekis va hokazo), sirti esa 
o 'tk ir qirrali, g 'ad ir-b u d u r yoki m a’lum darajada tekis ham b o 'lish i mum kin.
G runtning qattiq qism ini sh ag ’al (o ’lchami >20 mm ), tosh (20 - 2,0 mm ), 
qum (2,0- 0,05 m m ), chang (0,05 - 0,005 m m ) va loy ( <0,005 mm ) zarralari tashkil 
etadi. U shbu o 'lch am lar tajriba yordam ida gruntning donadorlik tarkibini saralash 
orqali aniqlanadi.
G runtning 
donadorlik tarkibi
deganda unda uchraydigan turli yiriklikdagi 
zarralam ing (foizdagi) nisbiy m iqdori tushuniladi. B uning uchun maxsus (m e ’zoniy) 
saralovchi elaklar to ’plam idan 
foydalaniladi. U m um iy m assasi 50 g dan kam 
b o'lm agan, quritib m aydalangan grunt m axsus elaklardan o'tkaziladi. Elaklar 
o 'lch am i yuqoridan pastga kichiklashib borgani uchun yuqori elakda 10 mm dan yirik 
zarralar tutilib qoladi. E laklar ostidagi idishda esa 0,1 m m dan kichik zarralar.
1 .1-jadval
G runtning donadorlik tarkibi
Zarraning yirikligi
>10 mm
10-2 mm
2-0,5 mm
0,5-0,25
mni
0,25-0,1
П1П1
< 0,1 mm
Jami
Zarralar massasi
6
4
12
5
10
13
50
Massa,%
12
8
24
10
20
26
100
to'planadi. Tajriba natijalari jad v alg a yozib boriladi (1.1-jadval).
S o 'n g ra 0,1 mm dan kichik zatTachalami saralash ishlari davom etliriladi. 
Buning uchun bir n ech a usullar m avjud b o 'lib (arcom etr, pipelka, Sabanin, 
Robinzon va hokazo usullar), ulam ing aksariyati m ayda zarralam ing suvda cho'kish
17

---

tezligini kuzatishga asoslangan.
M a ’lum o ‘lcham larga b o 'lin g a n silindr shaklidagi uzun shisha idish suv bilan 
to 'ld irilad i va unga elak ostida qolgan 0,1 mm dan kichik zarrali grunt solinib 
yaxshilab aralashtirilgach, kuzatuv olib boriladi. A vval idish ostiga qum sim on, so 'n g
changsim on va oxirida loysim on zarralar ch o ‘kadi. H osil b o ’lgan qatlam lar balandligi 
asosida zarralam in g m iqdori aniqlanadi.
G runtning 
donadorlik tarkibiga oid um um iy k o ’rsatkichlam i 
chizm ada 
tasvirlash m aqsadga m uvofiqdir (1 .5-rasm).
C hizm adan gruntning bir yoki serjinsliligini aniqlash m um kin:
bunda