М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

d,
so, 
dm-
grunt tarkibidagi 60 va 10 foizni tashkil etuvchi zarralar diam etri.
1,5-rasim Gruntning donadorlik tarkibi.
АГ-koeffitsiyentning m iqdori 1,0 dan kam b o 'lm ag an holda 200 dan ham 
oshm aydi. U ning qiym ati kichraygan sari gruntning jinsligi ham kam ayib boradi.
G runtlam ing donadorlik tarkibiga asoslanib ulam i quyidagi turlarga ajratish 
mum kin: l o y (tarkibida loysim on zarralam ing m iqdori 30% dan ziyod); q u m l i
1 о у (tarkibidagi loysim on zarrachalar 30-10% ); l o y l i q u m (tarkibida loysimon 
zarrachalar 10-3%), qum (tarkibida loysim on zarrachalar 3% dan kam ).
G r u n tn in g su y u q qism i. P rofessor A. F. L ebedev grunt tarkibidagi suvning 
hossalarini chuqur o ’rganish natijasida zarralar sirtidagi suvning m olekula kuchlar 
yordam ida tortilish nazariyasini yaratdi.
U shbu nazariyaga asosan zarralar sirtidagi 
suvlar b o g ’langan va erkin 
holatlarda b o 'lish i m um kin. 
B o g ’langan suvlar:
b u g ' suvi, gigroskopik suv va qobiq 
suvi sifatida shakllansa, 
erkin suv esa kapilyar va gidravlik suvlar k o ’rinishida 
nam oyon b o ’ladi.
B u g ' suvi. 
A . F.
Lebedevning ta ’kidlashicha yer q a ’ridagi harqanday b u g ’ 
grunt g 'o v ak larid a suv hosil b o 'lish sababchilaridan biridir. U yuqori bosim li sathdan 
past bosim li sath tom on xarakatlanishi jarayonida 
g 'o v ak lard a tutilib, suv hosil 
qiladi.
18

---

G i g r o s k o p i k
s и
v 
xarakatlanayotgan suvning 
zarralar sirtiga 
o ‘rnashuvidan hosil b o ’ladi. Bu hodisani oddiy tajriba yordam ida kuzatish mumkin. 
M asalan, qurililgan grunt bo'Iagini nam xonaga q o 'y ilsa, m a’lum vaqtdan so ‘ng 
uning o g 'irlig i orta boshlaydi. Bu o ‘zgarish gigroskopik chegara hosil boMguncha 
davom etishi m um kin.
T ajribalar yordam ida quyidagi gigroskopik chegara m iqdori aniqlangan: qum 
uchun -1 % , changsim on zarralar uchun -7% , loysim on zarralar uchun esa -17%
(foizlar zarraning quruq holatidagi m assasiga nisbatan olingan).
Suv b u g ‘i va gigroskopik suv to 'yinm agan gruntlarga 
xos (to'yinish 
koeffitsiyenti С < 1). G runt g 'ovaklari m azk u r holatda qattiq zarralar, suv va havo 
bilan to 'lg an boMadi. A gar g ‘ovaklar faqat suv (yoki havo) bilan loMgan boMsa, grunt 
ikki qismli hisoblanadi. Shuni ta ’kidlash kerakki, gigroskopik suvlar grunt g ’ovaklari 
b o 'y la b faqat bug* holatida harakatlanishi m um kin.
Z arralar sirtiga elektr tortish kuchi t a ’sirida bogMangan suv 
qobiq suvi
deyiladi. 
Q obiq suvi m ustahkam va b o 'sh bogMangan holatda boMishi m um kin. U shbu suv 
o g ‘irlik kuchi qonuniga bo'ysinm ay, o 'z ig a xos qonuniyatga ega. Qobiq qatlamidagi 
suv m olekulalar tortish kuchi yoki elektr kuchi hisobiga harakatlanib, qalin qobiqli 
zarradan yupqa qobiqli zarra tom on y o 'n alg an b o 'lad i.
G runt tarkibidagi suvlar holatini e l e k t r k i n e t i k nazariya yorqin tushuntirib 
beradi. M azkur nazariya asoslari quyidagilardan iborat ( 1 .6 -r a s m ) .
Y uqori elektr kuchi ta ’sirida grunt zarrasining m anfiy zaryadlangan sirti 
b o ’ylab m a ’lum qatlam yuzaga keladi. U shbu qatlam suvining m olekulalari zarra 
sirtiga nihoyatda katta kuch, y a ’ni o 'n m inglab atm osfera bosim i ostida tortilishi bois 
m olekulalar deyarli q o 'zg 'alm ay d i. M olckulalam ing tortish kuchi zarra sirtidan 
uzoqlashgan sari kam ayib boradi va m ikronning boMagiga Leng m asolada elektr 
tortish kuchi nihoyatda kam ayadi. Zarra sirlida b o 'sh bog'lan g an yangi suv qatlami 
hosil b o 'lib , uning ustki qism ida erkin suv m iqdori ortib boradi.
S hunday qilib zarra sirtidan uzoqlashgan sari 
echektrkinelik tortish kuchi nolga yaqinlashib boradi 
va undagi suv oddiy xususiyatga ega boMadi.
B o g 'lan g an suv oddiy suvdan farqli o ’laroq 
m axsus hossaga ega. U ning zichligi A. Katukovning 
ta ’kidlashiga k o ’ra 18,1 kN /m 3 ga yclishi mumkin. 
Bunday holatdagi suv cho'zilishga va siljishga 
qarshilik k o 'rsatish xususiyatiga ega b o 'lib , 60-80° 
da m uzlaydi. B og'langan suvning yopishqoqlik 
xususiyati erkin suvnikiga nisbatan ham m a vaqt 
yuqori b o 'la d i.
Z arra sirtiga tortilgan qobiq qatlam idagi suv 
grunt g 'o v a g in in g bir qism ini egallaydi. Shuningdek, 
uning m iqdori zarra sirtidagi kationlar valentligiga 
b o g 'liq . M asalan, bir valentli natriy ioni ( N a ) o'zida 
k o 'p ro q suvni tortib turish xususiyatiga ega. Kalsiy 
(C ) va m agniy (M g ) lam ing q o 'sh valentli kationlari